Viktimizacija (nem. victimizirung, engl. victimization, fr. victimisation) označava proces putem kojeg se postaje žrtvom, dok se samo stanje kad je neko postao žrtva naziva viktimiziranost (nem. victimizirt, engl. victimised, fr. victimise).
Primarna viktimizacija odnosi se na postajanje žrtvom izvršenjem određenog kriminalnog ponašanja. Ukoliko ista osoba postane žrtva kriminalnog ponašanja dva ili više puta govorimo o ponovljenoj viktimizaciji ili reviktimizaciji. Reviktimizacija predstavlja ponovljenu viktimizaciju kriminalnim ponašanjem, koja je često u tesnoj vezi sa odsustvom odgovarajuće pomoći i podrške žrtvi. Drugim rečima, odgovarajuća zaštita, pomoć i podrška žrtvi mogu sprečiti njenu ponovnu viktimizaciju istovrsnim ili različitim kriminalnim ponašanjem. Na primer, dete žrtva nasilja u porodici koje je dobilo odgovarajuću pomoć i zaštitu imaće manje šansi da ponovo postane žrtva nasilja u porodici ili da postane žrtva trgovine decom.
Pored primarne, žrtve često trpe i sekundarnu viktimizaciju. Sekundarna viktimizacija predstavlja pooštravanje primarne viktimizacije kroz negativnu reakciju socijalne sredine i kroz neadekvatnu ili čak pogrešnu reakciju organa gonjenja.30 Sekundarnoj viktimizaciji su posebno izložene one kategorije žrtava koje se, zbog uzrasta, psihofizičkih karakteristika ili prirode zločina kome su izložene, smatraju posebno ranjivim (deca, stari, mentalno obolela i hendikepirana lica, žrtve seksualnih delikata, nasilja u porodici, trgovine ljudima i ratnih zločina).
Za svako lice postoji opasnost da postane žrtva nekog kriminalnog pona- šanja. Ta opasnost jeste rizik viktimizacije određenog subjekta. Rizik viktimizacije je rezultanta delovanja određenih unutrašnjih i spoljnih faktora i predispozicija i kao takav nije podjednako rasprostranjen u populaciji. Stepen rizika viktimizacije povećava se ili smanjuje u zavisnosti od postojanja ili odsustva, odnosno veće ili manje količine tih predispozicija.
Razlikuju se apsolutna i potencijalna izloženost viktimizaciji.31 Apsolutna izloženost sastoji se od karakteristika ličnosti, predmeta, vremena ili prostora koji su logički nužni za izvršenje određene vrste kriminaliteta. Bez elemenata apsolutne izloženosti kriminalno ponašanjene bi moglo biti realizovano. Rizik od krađe automobila, na primer, nije uopšte postojao u 18. veku, jer nije bilo automobila. Rizik viktimizacije određuje se uzimanjem za osnovu upravo broja apsolutno izloženih subjekata. Potencijalna izloženost zahteva prethodno postojanje apsolutne izloženosti. Ona je neobično značajna za objašnjenje kriminalne viktimizacije jer je zasnovana na karakteristikama pojedinih subjekata koje utiču da oni budu više ili manje privlačni za delinkvente. Istraživanja su pokazala da različita lica kao i ista lica u različitim situacijama u različitoj meri postaju žrtve pojedinih delikata što ukazuje na to da delinkvent retko slučajno bira svoju žrtvu, već to čini imajući u vidu određena njena svojstva koja je čine pogodnom i privlačnom za izvršenje određenog kriminalnog ponašanja. Izgleda veoma osnovano tvrđenje da rizici viktimizacije podležu određenim pravilnostima čije utvrđivanje predstavlja važan zadatak viktimologije.
Međutim, svojstva nekog lica koja ga predisponiraju da postane žrtva često nisu dovoljna da do viktimizacije zaista dođe. Šnajder je dobro primetio da viktimizaciona kvota zavisi ne samo od karakteristika neke osobe već i od njenog naprezanja da svoju viktimizaciju izbegne.33 Među američkim autorima koji se bave problemima kriminalne viktimizacije koncept stila života (lifestyle) nalazi u poslednje vreme sve više pristalica. Suštinu ovog koncepta čini stav da varijacije u stilu života, načinu na koji pojedinac provodi svoje vreme na poslu i u dokolici, na različite načine utiče na mogućnost da se nađe na određenom mestu i u određeno vreme kao i da stupa u kontakt sa osobama koje imaju određene karakteristike. Pošto kriminalna viktimizacija nije slučajno raspoređena u vremenu i prostoru i pošto delinkventi nisu predstavnici društva u celini, proizilazi da su razlike u stilu života povezane sa razlikama u izloženosti situacijama sa velikim viktimizacionim rizikom.34 To istovremeno znači da viktimizacija nekog lica često predstavlja rezultat skupnog delovanja viktimogenih predispozicija, njegovog ponašanja i interakcija sa drugim licima, posebno sa potencijalnim delinkventima, koje proizilaze iz njegovog načina života.
Rizik viktimizacije je, dakle, u funkciji ne samo viktimogenih predispozicija nekog lica već i sveukupnosti njegovog ponašanja. To ponašanje može biti indiferentno njegovoj sklonosti viktimizaciji, može je pojačavati ili slabiti. U prvom slučaju ima najviše mesta slučajnom sticaju okolnosti i uticaju viktimogenih predispozicija. U drugom, kada ponašanje žrtve pojačava njenu sklonost viktimizaciji govorimo o doprinosećem ponašanju žrtve u odnosu na sopstvenu viktimizaciju. I u trećem slučaju kada se žrtva napreže da izbegne ili spreči svoju viktimizaciju govorimo o sprečavajućem ponašanju žrtve. Međutim, da bi potencijalna žrtva preduzela potrebne mere za smanjenje svog rizika viktimizacije potrebno je da bude svesna opasnosti i načina na koji je može izbeći ili savladati. Upravo znanja te vrste treba da joj pruži viktimologija.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments