Terorizam

Terorizam se u kriminologiji (od lat. reči terror, što znači užas, strah), zbog motiva iz kojih se vrši, određuje kao jedan od pojavnih oblika političkog kriminaliteta. Prema podacima Globalne baze podataka o terorizmu (eng. Global Terrorism Database - GTD) između 1997. i 2015. godine širom sveta dogodilo se 70.433 različitih terorističkih napada u kojima je smrtno stradalo 165.000 a povređeno je 280.000 ljudi.

Kroz istoriju se javljaju različiti oblici ispoljavanja terora, ali se kao preteča terorizma kakvog ga poznaje novija istorija u literaturi najčešće pominje Francuska revolucija i nasilje revolucionarne francuske vlasti. Savremeni terorizam se javlja u Rusiji 1880-tih godina, a ubrzo nakon toga i na Balkanu, u Zapadnoj Evropi i Aziji, kada je predstavljao nasilje revolucionara u borbi za vlast i očuvanje vlasti, da bi krajem 19. i početkom 20. veka bio tesno povezan sa nasiljem i atentatima kojima su anarhističke i nihilističke grupe nastojale da uklone svoje političke protivnike. Tokom prve polovine 20. veka terorizam se dovodi u vezu sa antikolonijalizmom i nastojanjima brojnih država da terorističkim delovanjima ostvare samostalnost,243 a od 1980-tih godina se ispoljava kao verski ektremizam čija sve veća rasprostranjenost i masovna destruktivnost u prvim decenijama 21. veka prati proces globalizacije savremenog društva.244 Kao najpoznatije terorističke organizacije savremenog doba pominju se Hamas (Palestina), Hezbolah (Liban), IRA (Irska republika), ETA (Španija), Al-Kaida (Avganistan), ISIS (Irak, Sirija), Boko Haram (Nigerija), Al Šabab (Somalija).245 Iako se u različitim oblicima terorizam ispoljava više od jednog veka još uvek ni u međunarodnim dokumentima, niti u naučnoj teoriji i praksi, ne postoji jedinstvena definicija ovog pojma. Tako u dokumentima na nacionalnom i međunarodnom nivou (nacionalni zakoni, rezolucije, deklaracije i konvencije međunarodnih tela) postoji veliki broj različitih definicija. Jedna od njih je definicija usvojena u Rezoluciji UN o merama suzbijanja međunarodnog terorizma prema kojoj terorizam podrazumeva „krivična dela počinjena sa namerom da se izazove stanje terora u celoj javnosti, kod grupe ljudi ili pojedinaca, a zarad ostvarivanja političkih ciljeva‟.246 U naučnoj literaturi, takođe, postoji mnoštvo definicija terorizma, od kojih su neke manje precizne, poput definicije u leksikonu međunarodnog prava koja terorizam tumači kao „oblik političke borbe koja se vodi putem individualnog terora, odosno nasiljem i zastrašivanjem‟,247 tumačenja Su Tajtus Rid (Sue Titus Reid) „nasilje motivisano ka postizanju političkih ciljeva”,248 i Ignjatovića: „oblik borbe društvenih grupa koje nemaju moć da utiču na društvene tokove ili bar ne na način koji je pozitivnim pravom određen‟;249 dok su druge preciznije i definišu terorizam kao „doktrina, metod i sredstvo za izazivanje straha i nesigurnosti kod građana sistematskom primenom nasilja zarad ostvarivanja političkih ciljeva‟.250 Nakon analize 109 definicija Šmid (Schmid) i Jongman (Jongman) su identifikovali 22 zajednička elementa prisutna u svim definicijama terorizma od kojih se, kao najvažniji, izdvajaju: nasilje kao metod izvršenja, specifičnost mete (civili), izazivanje straha i panike i iznuđivanje političkih ili socijalnih promena, odnosno politički motiv.251 Pri tome, politički motiv izvršioca je uslov da bi se neka radnja označila kao teroristička, jer je to jedina karakteristika koja terorizam odvaja od konvencionalnog kriminaliteta.

U zavisnosti od lokacije terorističkog napada i zemlje porekla terorista i žrtava razlikuje se dva oblika terorizma: unutrašnji koji podrazumeva napade koji se odvijaju u državi porekla terorista i žrtve su državljani iste te države (npr. IRA u Irskoj, ETA u Španiji), i spoljašnji ili transnacionalni koji uključuje više zemalja (napadi se odvijaju u različitim državama i teroristi i žrtve vode poreklo iz više različitih država).252 U okviru ove dve kategorije postoje različite tipologije terorizma, u zavisnosti prema kojem kriterijumu se vrši klasifikovanje. Tako se, na primer, prema motivu nastanka i delovanja terorističke organizacije razlikuje etno-separatistički, verski i terorizam specifičnog interesa; prema meti neposrednog napada individualni i masovni; prema primenjenim sredstvima i metodama izvođenja terorističkih napada konvencionalni koji je i najčešći, i nekovencionalni ili ekološki terorizam (terorističke organizacije koriste oružje za masovno uništenje).

Terorizam savremenog doba karakteriše modernizacija terorističkih aktivnosti, masovnost u pogledu žrtava, tendencija ka izazivanju panike i straha sve brutalnijim i neočekivanim nasiljem. Teroristi se regrutuju, finansiraju i izvode terorističke napade širom sveta istovremeno povređujući žrtve različitih nacionalnosti, što mu daje međunarodni i transnacionalni karakter. Gotovo da ne postoji država koja ne trpi direktne ili indirektne posledice savremenog terorizma, bilo da se teroristički napad odvija na njenom tlu, ili su u pitanju države iz kojih potiču žrtve. Odlikuje ih profesionalnost u planiranju, koordinisanju i izvođenju terorističkih akcija. Terorističke organizacije uglavnom imaju razgranate mreže, sa ograncima u vidu tzv. ‟ćelija” i ‟spavačima” (ljudi koji se povremeno aktiviraju po potrebi) u većini država sveta, brzo se šire i koriste najsavremeniju tehnologiju, što sve dodatno otežava njihovo otkrivanje.254 U pogledu načina izvršenja terorističke organizacije koriste bombaške napade, otmice (npr. aviona), uzimanje talaca i sl. Sve više koriste samoubilačke napade koji se smatraju savršenim „oružjem“ jer ne iziskuju velike materijalne resurse za planiranje i izvršenje, žrtvama se može pristupiti na neposrednoj blizini, gotovo bez greške se može ostvariti cilj i nema opasnosti da će otkriti organizatore. Načini izvršenja su brojni, bilo da terorista samoubica aktivira eksploziv koji ima na sebi ili uz sebe, ili pak koristi vatreno oružje, ili motornim vozilom uleće u gomilu šetača koji šetaju prometnim šetalištima, i slično.

U pogledu karakteristike terorista u literaturi postoji saglasnost da je u pitanju heterogena grupa, najčešće osobe muškog pola, po poreklu „obični ljudi” različite verske i nacionalne pripadnosti, stepena obrazovanja, profesije i nacionalnosti. Procenjuje se da je preko 95% terorističkih napada u svetu planirano, organizovano i izvedeno od strane osoba muškog pola, dok su žene, uglavnom, zadužene za regrutovanje novih članova, održavanje tzv. sigurnih kuća(kuće u kojima se skrivaju teroristi neposredno pre i nakon napada, dok se ne stvore uslovi za sklanjane u sigurnu zonu), poslove bolničarki i slično.256 Sa početkom 21. veka žene se javljaju i kao izvršiteljke samoubilačkih terorističkih napada i za razliku od muškaraca koji se vode verskim, nacionalističkim i ideološkim motivima, one su uglavnom motivisane razlozima lične prirode (npr. osveta zbog smrti bliskog člana porodice).257 Primer za to su tzv. „Crne udovice” u Rusiji. To su uglavnom žene iz Čečenije koje su izgubile muževe, braću ili očeve u rusko-čečenskim sukobima. Pojedine terorističke organizacije, poput ISIS-a, u svoje redove „regrutuju” i mušku decu koju od najranijeg uzrasta pripremaju za različite nasilne akcije.

Kako bi izazvali što veću moguću pažnju javnosti povređivanjem i ubijanjem velikog broja žrtava, savremeni teroristi najčešće biraju lakše dostupne mete, poput škola, bioskopskih i koncertnih sala, kafića, javnog prevoza (stanice metroa, avioni, vozovi), muzeja, diskoteka, šetališta i slično. Direktne žrtve terorističkih napada su nedužni civili, ljudi oba pola, različitog uzrasta, različitih nacionalnosti i sociodemografskih karakteristika, prisutni na mestu napada. Često su među žrtvama i deca. Iako su teroristički napadi manje učestali od ostalih kriminalnih ponašanja, fizičke i psihičke posledice koje ostavljaju su daleko teže.258 Pri tome, teroristički napadi su brutalniji i sa većim brojem žrtava u konfliktnim nego u nekonfliktnim zonama.

Najsmrtonosniji teroristički napad izveden je u Njujorku 11. septembra 2001. godine kada su tri putnička aviona pod kontrolom terorista samoubica udarila u obe kule Svetskog trgovinskog centra što je prouzrokovalo smrt preko 2.900 civila. Meta terorističkih napada često su i države drugih kontinenata, poput npr. Irana (1978. godine teroristi su zapalili bioskop u gradu Abadanu i ubili više od 400 posetilaca); Indonezije (bombaški napad u turističkom mestu na ostrvu Bali 2002. godine kada je smrtno stradalo 88 australijskih državljana, 38 Indonežana); Španije (serija bombaških napada na železničku stanicu u Madridu 2004. godine kada je smrtno stradalo 192, a ranjeno oko 2.000 ljudi); Rusije (talačka kriza u školi u Beslanu 2004. godine u kojoj je smrtno stradalo 334 civila, među kojima je 186 dece); Iraka (četiri koordinisana samoubilačka napada u Kataniji i Džaziri 2007. godine u kojima je smrtno stradalo 796 a povređeno 1.562 ljudi); Francuske (koordinisani teroristički napadi na više lokacija u Parizu 2015. godine u kojima je smrtno stradalo 130, povređeno oko 300 ljudi); Turske (teroristički napad u diskoteci u Istanbulu 2017. (smrtno stradalo 39 i povređeno je 70 ljudi).

Jedan od faktora rizika pojave terorističkih napada na teritoriji Evrope je tzv. migrantska kriza koja je počela 2015. godine talasom migracija stanovništva iz konfliktnih područja pod kontrolom ISIS-a ka zemljama Zapadne Evrope.260 Koristeći lažne pasoše i lažno se predstavljajući kao izbeglice tokom pomenutih masovnih migracija jedan broj terorista je ušao u Evropu. Tako je, na primer, za jednog od terorista koji su učestvovali u terorističkom napadu na Pariz 2015. godine utvrđeno da je imao sirijski pasoš, uz pomoću kojeg je, preko Grčke, Makedonije i Srbije, kao migrant dospeo u Francusku. Sa druge strane, posebna opasnost preti i od tzv. migranata druge i treće generacije koji su postali poklonici islamističke radikalne ideologije, što se, takođe, potvrdilo u terorističkim napadima u državama Evropske unije u periodu između 2015. i 2017. godine.

Razvoj tehnologije znatno je doprineo tzv. internacionalizaciji terorizma. Savremene terorističke organizacije uvidele su prednosti korišćenja interneta u širenju ideja, privlačenju simpatizera, regrutovanju novih članova i planiranju i organizovanju napada. Terorističke organizacije, poput npr. Al Kaide razvile su skrivene načine komunikacije preko svojih web sajtova koje koriste za prikupljanje donacija, propagiranje aktivnosti i motivisanje i obuku terorista, postavljanje video materijala i slično. Pored toga, teroristi koriste internet i za hakerske napade, slanje pretnji smrću, ili pak preko društvenih mreža, poput Facebook-a i Twitter-a postavljaju poruke i video materijale u pokušaju da svoje ideje plasiraju što većem broju simpatizera.

Terorizam se može smatrati i oblikom organizovanog kriminaliteta koji ima politički cilj i koji je u tesnoj vezi sa drugim oblicima organizovanog kriminaliteta. U cilju dolaženja do sredstava za finansiranje terorističkih akcija, teroristi se često bave i drugim oblicima organizovanog kriminaliteta, poput raznih oblika ilegalne trgovine (trgovina oružjem, narkoticima, ljudima), pranjem novca, krijumčarenjem ljudi i prostitucijom - samostalno ili u saradnji sa drugim kriminalnim organizacijama.

Društvena reakcija na terorizam. Prvi pokušaj međunarodnog angažovanja u sprečavanju terorizma bio je nacrt Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju terorizma Lige Naroda iz 1937. godine koja zbog rata nikada nije stupila na snagu. Posle II svetskog rata usvojeno je više međunarodnih dokumenata o terorizmu, poput Evropske konvencije o suzbijanju terorizma (1977), Međunarodne konvencije o suzbijanju terorističkih bombaških napada (1997), Međunarodne konvencije o sprečavanju finansiranja terorizma (1999). Nakon terorističkog napada u Americi 2001. godine intenziviran je globalni odgovor u vidu „rata protiv terorizma” u koji su, pored Amerike bile uključene zemlje članice NATO pakta i Evropske unije. Usvojen je veći broj međunarodnih dokumenata: Rezolucija 1373 Saveta bezbednosti (2001) kojom su predviđene određene antiterorističke mere; Rezolucija UN 59/195 Ljudska prava i terorizam (2005) koja je posvećena vezi između terorizma i kršenja ljudskih prava; Konvencija Saveta Evrope o sprečavanju terorizma (2005); Globalna strategija UN za borbu protiv terorizma (2006); Strategija EU o unutrašnjoj bezbednosti (2010); Rezolucija Evropskog parlamenta o prevenciji radikalizacije i regrutovanja od strane terorističkih organizacija (2015) i drugo. U okviru UN formirano je čak 38 tela koja se bave različitim aspektima terorizma, od prevencije do suzbijanja i sankcionisanja.264 Zemlje koje su najviše ugrožene terorizmom donosile su posebne zakonske propise kojima se neposredno inkriminiše terorističko delovanje u celini (Velika Britanija, Turska, SAD), dok su ostale izvršile značajne izmene u materijalnom i krivično-procesnom pravu i na taj način regulisale svoj nacionalni odgovor na terorizam. Međutim, pod okriljem antiterorističke borbe, reformama postojećih i donošenjem novih zakona znatno su ograničena i ugrožena prava i privatnost građana širom sveta, naročito u Americi.

Zbog potrebe usklađivanja sa standardima i obavezama koje je naša zemlja preuzela ratifikacijom međunarodnih ugovora i konvencija, kao i ispunjavanja obaveza proisteklih iz poglavlja 24 u postupku pridruživanja Evropskoj uniji, zakonodavac je u grupi Krivična dela protiv čovečnosti i drugih dobara zaštićenih međunarodnim krivičnim pravom proširio listu kriminalnih ponašanja koja se sankcionišu. Sankcioniše se krivično delo terorizam (čl. 391) koje obuhvata sve ključne elemente napred navedenih terminoloških određenja ovog kriminalnog ponašanja; javno podsticanje na izvršenje terorističkih akata (čl. 391a); vrbovanje i obučavanje za vršenje terorističkih akata (čl. 391b); upotreba smrtonosne naprave (čl. 391v); uništenje i oštećenje nuklearnog objekta (čl. 391g); ugrožavanje lica pod međunarodnom zaštitom (čl. 392); finansiranje terorizma (čl. 393) i terorističko udruživanje (čl. 393a). Predviđanje terorističkog udruživanja kao krivičnog dela je u skladu sa posmatranjem terorizma i kao pojavnog oblika organizovanog kriminaliteta. Usvojen je Zakon o međunarodnim merama ograničavanja (2016) koji igra važnu ulogu u sprečavanju terorizma. Osnovana je Služba za borbu protiv terorizma i ekstremizma (SBTE) pri Upravi kriminalističke policije koja bi trebalo da bude nadležna za krivična dela terorizma. Usvojen je i Zakon o organizaciji državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala, terorizma i korupcije (2017) i Nacionalna strategija za sprečavanje i borbu protiv terorizma 2017-2021 i prateći Akcioni plan. Strategija je strukturirana prema modelu „sprečiti, zaštititi, sprovoditi i reagovati“ iz Strategije EU za borbu protiv terorizma iz 2010. godine, ali bavi se samo islamskim ekstremizmom i terorizmom, dok su drugi oblici ekstremizma koji predstavljaju rizik za bezbednost Srbije (kao što su fašizam, ekstremni nacionalizam, neonacizam) zanemareni.

Dr Vesna Nikolić-Ristanović

Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić