Uporedo sa razvojem teorija koje su uzroke kriminaliteta tražile isključivo u biološkoj konstitucionalnosti, odnosno psihi pojedinca, začete su i teorije koje su uočavale značaj uzroka koji se kriju u društvu. Tako su nastala prva sociološka objašnjenja kriminaliteta koja su utrla put sociološkim teorijama kriminaliteta koje u krilu savremene kriminologije igraju važnu ulogu u istraživanju i naučnom objašnjenju kriminaliteta. Prva sociološka objašnjenja kriminaliteta
Za prva sociološka objašnjenja kriminaliteta zajedničko je da su ona u prvi plan stavila uticaj društvene sredine na delinkventno ponašanje pojedinca. Ona su odbacila elemente nasleđa kao i antropološku koncepciju "rođenog zločinca" u celini uz isticanje društvene sredine, odnosno "ambijenta društvenog i ekonomskog miljea" kao osnovnog područja delovanja kriminogenih faktora i uticaja.57 Unutar te zajedničke karakteristike, njihova objašnjenja se razlikuju pa su u skladu sa tim razlikama grupisana na sledeći način: kartografska ili geografska škola, učenje socijalista, škola socijalne sredine, teorija učenja i imitacije (sociopsihološka teorija) i Dirkemovo sociološko objašnjenje. Zbog zajedničkog obeležja svojih objašnjenja kriminaliteta kao i s obzirom na to da su se najpre pojavila u Francuskoj i Belgiji, ova učenja se zajedničkim imenom nazivaju još i francusko-belgijska škola društvene sredine.
Kartografska ili geografska škola
Početkom 19. veka nastale su prve demografske i društvene statistike. Njihova pojava izazvala je veliko interesovanje naučnika u evropskim zemljama. Među prvim naučnicima koji su analizirali te statistike bili su francuski advokat i profesor prava Geri (Guerry, A. M. 1802-1866) i belgijski astronom i matematičar Ketle (Quetelet (1796-1874), predstavnici kartografske, odnosno geografske škole.
Ketle i Geri su radili na analizi prvih krivičnih statistika u Francuskoj koje su se odnosile na period 1826-1830. i o tome napisali i objavili radove59 koji im daju za pravo da se smatraju osnivačima jedne nove naučne discipline koju su oni sami različito nazivali: socijalna fizika ili moralna statistika. Ketle i Geri su ispitivali uticaje raznih prirodnih, demografskih i društvenih faktora na kriminalitet i na osnovu dobijenih rezultata izrađivali su karte iz kojih su se mogle videti razlike u učestalosti kriminaliteta u pojedinim zemljama i regionima. Otuda za njih naziv kartografi, a za njihovo učenje kartografska škola. S obzirom na to da su rezultati do kojih su došli pokazivali postojanje razlika u javljanju kriminaliteta vezano za različita geografska područja, oni se nekada nazivaju i pripadnicima geografske škole. Naime, utvrdiviši da se krivična dela protiv imovine javljaju češće u severnim krajevima i u hladnim godišnjim dobima, a krivična dela protiv ličnosti u južnim krajevima i u toku toplih godišnjih doba, Ketle je formulisao svoj "termički zakon delinkvencije, po kome klima određuje prirodu kriminaliteta u svakoj zemlji."60 U početku se smatralo da ove razlike treba objašnjavati razlikama u temperamentu između strasnih i na svađu uvek spremnih južnjaka i hladnokrvnih i pribranijih severnjaka da bi se kasnije one pripisale delovanju društvenih činilaca: religiji, demografskoj strukturi i ekonomskim uslovima. Sa svojim "klimatskim" istraživanjima kartografska škola se smatra pretečom modernih ekoloških teorija dok je uočavanje društvenih uzroka kriminaliteta od strane njenih predstavnika utrlo put sociološkom objašnjenju kriminaliteta. Međutim, njihov osnovni nedostatak jeste potpuno ignorisanje proučavanja uticaja ličnosti delinkventa i traženja uzroka kriminaliteta u njoj.
Učenje socijalista
Još prvi socijalisti, takozvani utopisti, bavili su se pitanjima uzroka kriminaliteta. Prema shvatanju socijalista, nejednakost koja postoji među ljudima nije biološki, već socijalno uslovljena. Iz ovakvog shvatanja proisteklo je i mišljenje socijalista da u socijalističkom društvu neće biti kriminaliteta ni drugih oblika devijantnog ponašanja. Dosledan svom shvatanju uzroka kriminaliteta, engleski socijalist Robert Oven (Robert Owen 1771-1858) osnovao je jednu komunu - koloniju New Lanark koja je bila uređena na socijalističkim principima i u kojoj u periodu od 20 godina nije zabeleženo nijedno krivično delo. Ovu koloniju kasniji socijalisti nazvali su "pravom laboratorijom kriminalne sociologije", a odsustvo kriminaliteta u njoj navodili su kao eksperimentalni dokaz teorije o socijalnoj uslovljenosti devijantnih pojava.61 Socijalisti su se slagali u potpunosti sa Ketleom u pogledu ocene da sva odgovornost za kriminalitet leži na društvu, pri čemu su se posebno interesovali za rezultate kartografskih studija o uticaju ekonomskih uslova na kriminalitet.
Shvatanja Viljema Bongera
Svoje objašnjenje kriminaliteta, Bonger je dao u svom radu "Kriminalitet i ekonomski uslovi". Prema Bongerovoj ekonomskoj teoriji kriminaliteta uzroke kriminaliteta treba tražiti u sveopštem egoizmu koji je posledica kapitalističkog načina proizvodnje. Prema Bongeru, kapitalizam pogoduje razvoju egoističnih odnosa, a sebični pojedinac jeste potencijalni delinkvent. Iako ne mora nužno postati kriminalac, takav pojedinac je "sposobniji" za vrešenje krivičnih dela od ostalih građana. To se posebno odnosi na siromašnije slojeve koje loši uslovi života navode na kriminalno ponašanje. Prema njima kazne nisu efikasne jer oni unapred prihvataju rizik kažnjavanja za delo koje su naumili da učine. Bonger je analizirao pet vrsta kriminaliteta i to: ekonomski, seksualni, politički, patološki i kriminalitet iz osvete i drugih motiva. Uzroci svih tih oblika kriminaliteta, po njemu, leže u ekonomskim uslovima bilo neposredno i u potpunosti (ekonomski i politički kriminalitet) bilo posredno i delimično. Škola socijalne sredine
Utemeljivač i glavni predstavnik škole socijalne sredine je Lakasanj (Lacassagne, A.) profesor pravne medicine iz Liona. Prema njegovom shvatanju, glavnu ulogu u etiologiji kriminaliteta ima socijalna sredina. Teorija Lakasanja može se izraziti u dve čuvene rečenice: "Društvo ima onakve kriminalce kakve zaslužuje" i "Socijalna sredina je mesto pogodno za vrenje kulture kriminaliteta, a kriminalac je mikrob koji nije ni od kakve važnosti sve dok ne naiđe na vrenje koje izaziva njegovu fermentaciju".62 Značaj ove teorije ogleda se u tome što je skrenula pažnju na društvene aspekte kriminaliteta koji nisu ekonomski.
Teorija učenja i imitacije (sociopsihološka teorija)
Teoriju učenja i imitacije kreirao je francuski kriminolog Gabriel Tard (Gabriel Tarde 1843-1904). Svoju teoriju kriminaliteta Tard je smestio u jedan širi koncept prema kome društveni odnosi nisu ništa drugo do odnosi među pojedincima u čijoj osnovi leži imitacija. Svako se ponaša u skladu sa običajima koje usvaja sredina u kojoj živi. Primenjeno na kriminalitet, kada neko krade ili ubija on zapravo imitira druge koji to isto čine. Tard smatra da se oponašanje u slučaju kriminaliteta "manifestuje u formi međusobnog sukobljavanja, prelivanja i smenjivanja mode i navike - zločin se javlja najpre kao moda, koja prelazi u naviku, da se oponašanje razvija sa tendencijom stalnog proširivanja od viših ka nižim - niži oponašaju više."63Iako je ukazivao na društvenu uslovljenost kriminaliteta, Tard je primenivši zakon imitacije u objašnjenje kriminaliteta uneo i značajnu psihološku orijentaciju. Tard je razvio i svoju teoriju moralne odgovornosti za izvršena krivična dela koja je, takođe, psihološki determinisana. Očito je da je Tard nastojao da spoji sociološko i psihološko objašnjenje kriminaliteta, pa se njegova teorija zato i naziva sociopsihološkom. Tardova teorija imala je uticaja na neke savremene sociološke teorije, posebno na teorije o kriminalizaciji i o učenju kriminalnog ponašanja. Očigledan je njegov uticaj na Saderlandovu teoriju "diferencijalne asocijacije" i njegovo shvatanje profesionalnog delinkventa.
Dirkemovo sociološko objašnjenje kriminaliteta
Emil Dirkem (Emil Durkheim 1858-1917) izneo je svoje shvatanje kriminaliteta u radovima posvećenim opštim pitanjima sociologije kao i u radovima posvećenim pojedinim pitanjima socijalne patologije. Najpoznatiji Dirkemovi radovi u kojima je analizirao pitanja vezana za kriminalitet i socijalnu patologiju su: "Samoubistvo", "O podeli društvenog rada" i "Pravila sociološke metode". Za objašnjenje kriminaliteta i društvenih devijacija uopšte najvažnije su sledeće Dirkemove koncepije: razlikovanje normalnih od patoloških društvenih pojava i teorija anomije.
Razlikovanje normalnih od patoloških društvenih pojava i kriminalitet
Prema mišljenju Dirkema, granica između normalnih i patoloških društvenih pojava je relativna. Normalnost, odnosno patološki karakter jedne društvene pojave ne može se odrediti po sebi ni za večita vremena, već samo imajući u vidu određeni tip društva i određenu razvojnu fazu kroz koju to društvo prolazi. Sa tim u skladu, Dirkem je utvrdio dva kriterijuma za razlikovanje normalnih i patoloških pojava: normalno je ono što je tipično ili prosečno za određeni tip društva i njegovu razvojnu fazu, a što je istovremeno i povezano sa određenim tipom društvenog života. To zapravo znači da će se jedna društvena pojava smatrati normalnom ne samo kada je ona statistički najraširenija u određenom tipu društva već je potrebno da ona istovremeno predstavlja prirodan, sastavni deo tog tipa društva. Ukoliko nije zadovoljen drugi kriterijum, posmatrana pojava će se smatrati patološkom iako je prosečna za dato društvo.64 Tipičan primer za ovo poslednje javlja se u periodima velikih društvenih promena kada ostaci starog društva, iako statistički najrašireniji nisu sastavni deo novog društva pa se sa stanovišta tog društva stoga smatraju patološkim. Iz ovakvih Dirkemovih pogleda proistekao je njegov stav o kriminalitetu kao normalnoj društvenoj pojavi s obzirom na to da on postoji u svim društvima i proizilazi iz prirode društvenog života kao takvog. Prema Dirkemu kriminalitet je neizbežna i normalna pojava, dakle pojava "normalne sociologije". Po njemu, patološke pojave u kapitalističkom društvu u kome je živeo jesu anomija, društvena nejednakost i nefunkcionalna organizacija proizvodnje. Ova Dirkemova shvatanja ukazuju na njegovu nekritičnost prema kapitalističkom društvu s obzirom na to da nije uočio specifične uzroke kriminaliteta koji proističu iz njegovog karaktera kao i jer je pomenute društvene pojave, koje su nesumnjivo duboko povezane sa kapitalističkim tipom društva, smatrao patološkim, dakle slučajnim i netipičnim za njega.
Dirkem ne samo što je kriminalitet smatrao normalnom društvenom pojavom, već ga je smatrao i funkcionalnim, tj. faktorom društvenog zdravlja. Drugim rečima, Dirkem je smatrao da određena količina kriminaliteta ima pozitivnu funkciju, a tek kada mu je stopa neobično visoka on postaje disfunkcionalan. Dirkem je izveo zaključak o njegovoj korisnosti sa aspekta društvenog razvoja. Po njegovom mišljenju, ukoliko bi u jednom društvu postojala iznivelisana i čvrsta kolektivna osećanja pa ne bi bilo kriminaliteta, to bi ukazivalo na njegovu čvrstu strukturu nesposobnu za promene i stvaralački razvoj. Iako se ovakva Dirkemova gledišta ne mogu u potpunosti prihvatiti mora se priznati da je od nespornog značaja njegovo ukazivanje na normalnost shvaćenu kao nužnost kriminaliteta u određenim društvenim uslovima. Takođe, iako je jasno da se ne bismo mogli generalno složiti sa tezom o korisnosti kriminaliteta za društveni razvoj treba primetiti da je Dirkem uočavao nesaglasnost između pravne i sociološke definicije kriminalnog ponašanja dajući pri tome prvenstvo sociološkoj definiciji. Naime, poznato je da je kroz istoriju ljudskog društva vrlo često novo i napredno bilo zakonom zabranjivano, smatrano krivičnim delom i kažnjavano pa bi se u tom delu mogli složiti sa Dirkemom da sve što neko društvo smatra kriminalitetom ne mora nužno biti i štetno već, naprotiv, može pod određenim uslovima biti čak veoma korisno i napredno. Teorija anomije
Od posebnog značaja za objašnjenje kriminaliteta je Dirkemova teorija anomije. Anomija je reč grčkog porekla i bukvalno prevedena znači bezakonje (anomos = bez zakona). Upotrebljavana je u Engleskoj u 16. veku radi označavanja "uslova koji dovode do nereda, sumnje i sveopšte zavisnosti". U 18. veku ovaj termin je izašao iz upotrebe da bi ga Dirkem ponovo upotrebio tako da se i danas najčešće vezuje za njegovo ime.
U svom radu o samoubistvu67 Dirkem pod anomijom podrazumeva nedostatak normi koje obezbeđuju kontrolu prirodno neograničenih potreba i aspiracija pojedinaca. Radi se zapravo o stanjima društvene poremećenosti za koja je karakteristično da društvo nije u stanju da upravlja "apetitima" pojedinaca. Drugim rečima, u stabilnom društvu različiti slojevi ili klase pružaju svojim članovima definicije onoga što oni mogu legitimno očekivati.Svako zna gde mu je mesto i šta od života može očekivati. Na taj način stabilno društvo pruža svojim članovima modele legitimnih aspiracija koji služe kao granica njihovim težnjama. Stanje anomije nastaje onda kada društvo više nije u stanju da svojim članovima utvrdi granice legitimnih aspiracija. Stanje anomije se javlja u trenucima društvene krize kao i u trenucima naglog ekonomskog prosperiteta.
Društvene krize karakterišu se masovnim padom mogućnosti za zadovoljavanje uobičajenog nivoa potreba što ima za posledicu da frustrirani pojedinci više nemaju sredstava da zadovolje potrebe koje su se do juče smatrale normalnim. Na drugoj strani, u trenucima naglog ekonomskog prosperiteta masa pojedinaca relativno brzo dolazi u posed neuobičajeno velike količine sredstava za zadovoljavanje potreba. To ima za posledicu razbijanje svesti o granicama zadovoljavanja potreba. Sve izgleda moguće i aspiracije pojedinaca rastu do opasnih razmera. Međutim, prvi trenuci nemogućnosti zadovoljavanja novonaraslih potreba rađaju stara osećanja frustracije i razdraženosti.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments