Silovanje

Silovanje (od latinskog rapere, silom uzeti) je među seksualnim deliktima najteže i društveno najopasnije krivično delo. Do pre nekoliko decenija u svetu je preovlađivao model krivičnopravne zaštite od silovanja po kome je ono moglo da bude izvršeno samo od strane muškarca, i samo prema ženi sa kojom on nije u braku. Drugim rečima, silovanje u braku nije bilo kažnjivo. Na ovaj način, inkriminacija silovanja je veoma dugo davala pravnu legitimaciju patrijarhalnom shvatanju o svojinskom odnosu muža prema ženi i sa time povezanom njegovom pravu da dobije seksualno zadovoljenje nezavisno od volje žene.

Međutim, krajem prošlog milenijuma, pod uticajem pokreta za prava žena i međunarodnih dokumenata, došlo je do promena u velikom broju zemalja u svetu, uključujući i našu zemlju. Tako, savremeni model krivičnopravne zaštite od silovanja podrazumeva da žrtva i izvršilac mogu biti lica oba pola, bez obzira na odnos u kome se nalaze.

Jedna od najradikalnijih ranih reformi zakona vezanih za silovanje sprovedena je u američkim državama Mičigenu i Floridi i ta reforma se sastojala u stvaranju seksualno neutralnog zakona o telesnim povredama u okviru kojeg je inkriminisano i silovanje. Cilj ove reforme bio je stvaranje neseksističkog zakonodavstva koje ima za osnovu shvatanje silovanja prvenstveno kao telesne povrede. Na ovaj način sprovedene reforme imale su za posledicu isključenje dokaza o otporu ili nedostatku pristanka žrtve, kao i eliminisanje upotrebe žrtvine prethodne seksualne istorije kao dokaza prilikom utvrđivanja postojanja krivičnog dela.205 U našem krivičnom zakonodavstvu došlo je do značajnih promena u pogledu sadržaja inkriminacije koja se odnosi na silovanje. Najpre je KZ RS i Zakon o izmenama i dopunama KZ Republike Srbije206 inkriminisao “bračno silovanje” na taj način što je predvideo da se krivično delo silovanja (čl. 103 KZ RS) sastoji u prinudi na obljubu ženskog lica upotrebom sile ili pretnje da će se napasti na život ili telo tog lica ili njemu bliskog lica. Iz ovako formulisane inkriminacije može se zaključiti da je objekt krivičnog dela bilo žensko lice bez obzira da li je ono sa izvršiocem u bračnoj zajednici ili ne. Na taj način u biće krivičnog dela silovanja inkorporisano je bračno silovanje.207 Sledeća promena je usledila donošenjem Krivičnog zakonika Republike Srbije 2005. godine. Prema ovom Zakoniku za postojanje krivičnog dela silovanja nije od značaja da je delo izvršeno prema ženskom licu jer KZ u čl. 178 predviđa “ko prinudi drugog na obljubu ili sa njom izjednačen čin upotrebom sile ili pretnjom da će neposredno napasti na život ili telo tog ili njemu bliskog lica”. To znači da kod krivičnog dela silovanja i drugih krivičnih dela protiv polne slobode iz Glave XVIII, žrtva i izvršilac mogu da budu i muško i žensko lice. Takođe je znatno proširena i radnja izvršenja jer se radnjom izvršenja ne smatra samo obljuba (vaginalni odnos), već i sa njom izjednačen čin (oralni i analni odnos, upotrebom predmeta i sl.).

Pored osnovnog oblika postoje i teži oblici silovanja. Prema KZ RS (čl. 178 st. 3-4) teži oblici silovanja postoje kad je usled silovanja nastupila teška telesna povreda, u vršenju dela učestvovalo više lica, silovanje izvršeno na naročito svirep ili ponižavajući način ili prema maloletniku ili je imalo za posledicu trudnoću. Najteži oblik silovanja je silovanje izvršeno prema detetu ili ako je nastupila smrt lica prema kojem je delo izvršeno.Krivično delo silovanja postoji kada se sila ili pretnja primenjuju prema žrtvi direktno ili prema nekom drugom licu koje je blisko žrtvi. Iz zakonske definicije silovanja proizilazi da se radi o nepravom krivičnom delu koje je sastavljeno iz jednog krivičnog dela - prinude i jednog inače dozvoljenog ponašanja obljube ili sa njom izjednačenog čina. Prinuda je neophodan elemenat za postojanje krivičnog dela silovanja, a kao dokaz primenjene prinude u praksi se zahteva postojanje otpora žrtve. Međutim, pravilno se primećuje da nepružanje otpora ne znači istovremeno pristanak žrtve. Pojam otpora mora biti ekstenzivnije shvaćen u tom smislu da pristanak žrtve ne postoji u slučajevima kada ona iz nekih razloga (stanja u kome se nalazila, straha, nesrazmere u fizičkoj snazi između nje i učinioca) nije bila u stanju da pruži otpor ili je otpor pružala, ali nisu ostali tragovi tog otpora na telu učinioca. Kod pružanja otpora, njegove spoljne manifestacije mogu da budu veoma različite, a otpor treba da se kreće u granicama fizičke snage žrtve i njenih konkretnih mogućnosti za odbranu. Smatra se da otpor postoji i onda kada je žrtva u fizičkoj ili psihičkoj nemogućnosti da daje otpor, a pasivno trpljenje žrtve iznuđeno pretnjom ili silom očigledno ne predstavlja dobrovoljni pristanak na obljubu koji bi isključivao postojanje krivičnog dela silovanja.

Iz svega navedenog se može zaključiti da, iako su promene vezane za inkriminaciju silovanja u Srbiji sledile savremene trendove, još uvek postoje nedostaci koji se odnose na neophodnost dokazivanja postojanja otpora žrtve. Neophodno je, dakle, izvršiti usklađivanje krivičnog dela silovanja sa međunarodnim dokumentima, i to pre svega sa Istanbulskom konvencijom, koja pod silovanjem podrazumeva seksualni čin bez pristanka žrtve, nezavisno od primene sile i pretnje. Silovanje u braku. Silovanje u braku je integralni deo bračnog nasilja. Može da se javi samostalno, bez drugih oblika nasilja, ali i zajedno sa ostalim nasilničkim ponašanjima kao najčešći oblik agresije. Prema jednom istraživanju, o seksualnom napadu je izvestilo 33% do 46% žena žrtava koje su bile i fizički napadnute od strane svojih partnera. U odnosima koji se karakterišu teškim nasilništvom, žestok seksualni napad se može desiti čak nekoliko puta mesečno.

Seksualni napad je naročito težak oblik bračnog nasilja. Moguće je nanošenje intenzivnog fizičkog bola u toku dužeg vremenskog perioda, telesnih povreda od površinskih modrica i oderotina do unutrašnjih povreda i unakaženosti. Psihičko dejstvo seksualnog napada takođe može da bude ekstremno - zabeleženi su slučajevi teških emocionalnih kriza, depresija, sklonosti samoubistvu. Ipak, kao i seksualno zlostavljanje dece, ovaj oblik nasilja se najčešće ne prijavljuje.

Kao posebno teški, zabeleženi su slučajevi silovanja koje su izvršili bračni partneri prema ženi tokom trudnoće. Američki nacionalni izveštaj o porodičnom nasilju iz 1985. otkrio je da su muževi seksualno napali 154 na svakih 1.000 trudnih žena tokom prva četiri meseca trudnoće, a da je 170 na 1.000 žena bilo seksualno napadnuto od petog do kraja devetog meseca trudnoće.

Silovatelji. Na osnovu kliničkih ispitivanja izvršena je kategorizacija silovatelja na tri kategorije: silovatelji besa, silovatelji moći i sadistički silovatelji. Silovatelji besa (40% iz uzorka) svedoče o iskustvima seksualne ljubomore i svađa, emocijama ljutnje, besa i revolta, kao i o neadekvatnom tretiranju i socijalnom odbacivanju ispitanika. Cilj napadača je bol i fizička patnja žrtve, a osnovna karakteristika akta je pribegavanje većem kvantitetu sile od onog koji je neophodan da obezbedi fizičku podčinjenost. Silovatelji moći (55% slučajeva) fizičku silu ne upotrebljavaju u meri većoj od potrebne za obavljanje seksualnog akta. Čin ima za cilj seksualno potčinjavanje žrtve i potvrđivanje dominantnog položaja napadača. Sadistički silovatelji se retko javljaju (5% slučajeva) i kod njih se povezuje i prožima seksualnost i agresija. Za napadača su bol i psihičko poniženje žrtve, seksualno stimulativni, tako da je žrtva podvrgnuta izuzetno svirepom napadu koji uključuje patnju, fizičke muke, često i fizičku torturu.

Klasifikacija koju predlažu Scully&Marolla (1985) zasnovana je na stavu i percepciji zločina samih prestupnika. Autori su na osnovu razgovora sa 114 silovatelja u zatvorima klasifikovali i opisali 5 tipova:

· oni kod kojih dominira motiv osvete i kazne. U vreme fizikog napada na žrtvu postoje emocije ljutnje i besa. Žrtve su obično bliske osobe, često žene ili devojke napadača, · oni kod kojih se silovanje pojavljuje kao dodatak nekom drugom prestupu, pošto su već opljačkali žrtvu i zaključili da potpuno kontrolišu situaciju, donose odluku da obave i čin silovanja, · treća grupa izveštava o svojim seksualnim motivima. Silovanje je način da se domognu nečega što im je inače nedostupno. Prilikom silovanja “osobe sa kojom napadač izlazi ili ima sastanak” (date rape), silovatelj veruje da je žena koju ima pored sebe seksualno dostupan objekat sam po sebi, · oni koji uživaju u upražnjavanju inpersonalnog seksa povezanog sa moći. Čin silovanja omogućuje iskustvo kontrole i dominacije pri čemu se izbegavaju emocije koje su obično povezane sa bliskošću i nežnošću, · peta grupa insistira na avanturističkom i rekreativnom seksu, što je tipično za bande u kojima se silovanje, kao jedan od uobičajenih vidova kriminalne aktivnosti, veoma visoko vrednuje. Dobit od silovanja je socijalno potvrđivanje prestupnika u okviru određene subgrupe. Njihove žrtve su često auto-stoperke, žene noću silom odvučene sa ulice ili osobe koje imaju sastanak sa nekim od članova bande, koji ih odvodi na prethodno dogovoreno mesto gde ih siluju svi članovi bande. Pored raznih tipova silovatelja, postoje i razne kategorije211 silovanja: · silovanje za vreme udvaranja (date rape), koje se javlja u različitim fazama odnosa partnera/partnerke, na prvom sastanku, kada se razvio odnos ili posle određenog vremena „zabavljanja”, · silovanje u braku (marital rape), · statutarno silovanje (seksualni odnosi između punoletnog muškarca i maloletnice).

Opšta karakteristika svih tipova silovatelja je da imaju malo saosećanja za svoje žrtve. Većina silovatelja se posle čina “oseća dobro”, “opušteno” ili “ne oseća ništa”, a samo 8% prestupnika kaže da se oseća “loše” ili “krivo”. Samo 1% silovatelja oseća neki stepen brige za žrtvu.212 1.1.1. Ostali oblici seksualnog nasilja Pored silovanja postoje i drugi oblici seksualnog nasilja, pre svega obljuba nad nemoćnim licem i obljuba zloupotrebom položaja. Krivični zakoni pojedinih država predviđaju kao posebno krivično delo silovanja obljubu nad nemoćnim licem, dok je u drugim krivičnim zakonima, kojima pripada i Krivični zakonik Srbije, ovakvo ponašanje inkriminisano kao posebno krivično delo (čl. 179 KZ RS). Radnja osnovnog oblika krivičnog dela sastoji se u obljubi ili drugim sa njom izjednačenim činom iskorišćavanjem duševnog oboljenja, zaostalog duševnog razvoja, druge duševne poremećenosti, nemoći ili nekog drugog stanja usled kojeg to lice nije sposobno za otpor. Žrtva je nemoćno lice. Teži oblik ovog krivičnog dela postoji, kao i kod silovanja, ako je usled izvršenog osnovnog oblika nastupila teška telesna povreda nemoćnog lica ili ako je delo izvršeno od strane više lica ili na naročito svirep ili naročito ponižavajući način ili je imalo za posledicu trudnoću ili je učinjeno prema maloletniku (čl. 179, st. 2 KZ RS). Najteži oblik postoji u slučaju smrti nemoćnog lica ili ako je delo učinjeno prema detetu (čl. 179, st. 3).

Obljuba zloupotrebom položaja, odnosno obljuba sa licem koje je sa učiniocem u odnosu zavisnosti ili podređenosti, inkriminisana je u krivičnim zakonima većine zemalja ili kao teži oblik drugih krivičnih dela najčešće silovanja, (Francuska, Belgija, Brazil, Argentina, Mađarska) ili kao posebno krivično delo (Jugoslavija, Poljska, Bugarska, Finska, Grčka, Grenland). Prema Krivičnom zakoniku Republike Srbije (čl. 181, st. 1) krivično delo obljube zloupotrebom položaja sastoji se u navođenju, zloupotrebom svog položaja, na obljubu ili sa njom izjednačen čin lica koje se prema izvršiocu nalazi u odnosu kakve podređenosti ili zavisnosti. Prema tome, žrtva ovog krivičnog dela može da bude lice muškog i ženskog pola ukoliko se nalazi u odnosu podređenosti ili zavisnosti od izvršioca. Drugi oblik ovog krivičnog dela postoji ukoliko je nastavnik, vaspitač, staralac, usvojilac, roditelj, očuh, maćeha ili drugo lice zloupotrebom svog položaja ili ovlašćenja izvršilo obljubu ili sa njom izjednačen čin sa maloletnikom koji mu je poveren radi učenja, vaspitavanja, staranja ili nege. Ovo je teži oblik osnovnog oblika dela zbog toga što je zloupotrebljen odnos poverenja između žrtve i lica koje je dužno da se stara o vaspitanju, staranju i nezi. Zakon predviđa još tri teža oblika: ako je delo učinjeno prema detetu, ako je imalo za posledicu trudnoću i ako je nastupila smrt deteta.

Kao poseban oblik seksualne delinkvencije predviđeno je vršenje druge nedozvoljene polne radnje (čl.182 KZ) upotrebom sile ili pretnje, zloupotrebom položaja ili ako je žrtva nemoćno lice i dete. Zakon nije odredio šte se podrazumeva pod pojmom “nedozvoljena polna radnja”, ali se može tumačiti da su to radnje upravljene na zadovoljenje polnog nagona kojima se, prema usvojenom društvenom shvatanju i društvenim pravilima, grubo povređuju osećaj stida, pristojnosti i moralnosti. Prema važećem Krivičnom zakoniku kao poseban oblik seksualne delinkvencije predviđeno je polno uznemiravanje (čl. 182a KZ RS) pod kojim se podrazumeva „svako verbalno, neverbalno ili fizičko ponašanje koje ima za cilj ili predstavlja povredu dostojanstva lica u sferi polnog života, a koje izaziva strah ili stvara neprijateljsko, ponižavajuće ili uvredljivo okruženje“ (čl. 182a, st. 3). Kao i kod ostalih oblika seksualne delinkvencije, zakon predviđa da i učinilac i žrtva mogu biti osobe oba pola. Teži oblik ovog krivičnog dela postoji ukoliko je izvršeno prema maloletnom licu (čl. 182a, st. 2). Intencija zakonodavca bila je da se ovim krivičnim delom, koje je u naš Krivični zakonik uvedeno izmenama koje su stupile na snagu 1.6.2017., obezbedi sankcionisanje različitih oblika seksualnog uznemiravanja i tako izvrši usklađivanje KZ RS sa Istanbulskom konvencijom.

Kod krivičnog dela podvođenja i omogućavanja vršenja polnog odnosa (čl.183 KZ) žrtva je maloletno lice, a radnja izvršenja se sastoji u podvođenju radi vršenja obljube, sa njom izjednačenog čina ili druge polne radnje ili u omogućavanju vršenja obljube, sa njom izjednačenog čina ili druge polne radnje.

Krivično delo posredovanja u vršenju prostitucije (čl.184) bilo je inkriminisano i u ranije važećem krivičnom zakonodavstvu na osnovu ratifikacije Konvencije o suzbijanju i ukidanju trgovine ljudima i iskorišćavanju prostitucije drugih, koju je donela Generalna skupština UN 1949. godine. Krivično delo se sastoji u navođenju ili podsticanju drugog na prostituciju ili učestvovanja u predaji nekog lica drugome radi vršenja prostitucije, kao i u propagiranju ili reklamiranju prostitucije putem sredstava javnog informisanja i drugih sličnih sredstava. Teži oblik ovog krivičnog dela predviđen je u slučaju izvršenja dela prema maloletnom licu.

Elemente seksualne delinkvencije pronalazimo i u grupi krivičnih dela protiv života i tela (glava XIII KZ) gde je propisano krivično delo sakaćenje polnog organa žene, koje je, kao deo usklađivanja sa Istanbulskom konvencijom, uvedeno izmenama KZ RS koje su stupile na snagu 2017. godine. Radnja izvršenja ovog krivičnog dela sastoji se u sakaćenju spoljnih delova polnog organa žene (čl. 121a, st. 1 KZ). Zakonom je predviđeno blaže kažnjavanje ukoliko je delo izvršeno pod „naročito olakšavajućim okolnostima“ (čl. 121a, st. 2) ili se ženska osoba navede da se podvrgne sakaćenju spoljnih delova svog polnog organa ili joj se u tome pomogne (čl. 121a, st. 3). Teži oblik postoji u slučaju kada sakaćenje polnog organa rezultira smrću žene (čl. 121a,st. 4).

Iako do sada u Srbiji nisu zabeleženi slučajevi genitalnog sakaćenja, istraživanja realizovana u Evropi i svetu pokazuju rasprostranjenu praksu ovog oblika viktimizacije žena. U nekim kulturama sakaćenje polnih organa devojčica, devojaka i žena je deo kulturoloških običaja i tradicije. Tako se, na primer, u Senegalu žena koja nije „obrezana“ smatra bezobraznom, prljavom i necivilizovanom.213 Dosta dugo je ova pojava bila prisutna samo na teritoriji afričkih i azijskih zemalja, da bi kretanje stanovništva dovelo do pojave genitalnog sakaćenja i na teritoriji Evrope.214 Uprkos tome što je ovakvo ponašanje kulturološki prihvatljivo u pojedinim kulturama, činjenica je da se sakaćenjem polnih organa krše osnovna ljudska prava žene, ugrožava njeno dostojanstvo i telesni integritet. Pored toga, ova praksa sa sobom nosi rizik od ozbiljnih zdravstvenih posledica, pa i smrtnog ishoda.

Dr Vesna Nikolić-Ristanović

Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić