Seksualno zlostavljanje dece i maloletnika

Seksualno nasilje primenjeno prema deci i maloletnicima predstavlja posebno društveno opasan vid seksualne delinkvencije. Seksualna zloupotreba dece podrazumeva svako iskorišćavanje, kontakt ili interakciju deteta i odrasle osobe gde dolazi do vaginalnog, analnog ili oralnog odnosa, kao i sve ostale forme kontakta sa detetom koje se sprovode u seksualne svrhe ili od strane starije osobe koja ima moć i kontrolu nad detetom.

Opšti protokol o zaštiti dece od zlostavljanja i zanemarivanja Vlade Srbije predviđa da je seksualna zloupotreba deteta uključivanje deteta u seksualnu aktivnost koju ono ne shvata u potpunosti, sa kojom nije saglasno ili za koju nije razvojno doraslo i nije u stanju da se sa njom saglasi, ili onu kojom se krše zakoni ili socijalni tabui društva. Seksualna zloupotreba deteta ispoljava se kao aktivnost između deteta i odrasle osobe ili drugog deteta koje se, zbog svog uzrasta ili razvoja, nalazi u položaju koji mu daje odgovornost, poverenje ili moć, gde aktivnost ima za cilj da pruži uživanje ili zadovolji potrebe druge osobe. Takođe je naglašeno da se seksulanom zloupotrebom deteta smatra i: navođenje ili primoravanje deteta na učešće u seksualnim aktivnostima, bilo da se radi o kontaktnim (npr. seksualni odnos, seksualno dodirivanje i sl.) ili nekontaktnim (npr. izlaganje pogledu, egzibicionizam i sl.) i eksploatatorsko korišćenje deteta za prostituciju ili druge nezakonite seksualne radnje.

Tačan obim seksualne zloupotrebe dece i maloletnika veoma je teško utvrditi jer, za razliku od fizičkog zlostavljanja, koje ostavlja tragove spolja vidljive (hematomi, posekotine, opekotine), seksualna zloupotreba najčešće ne ostavlja spolja vidljive tragove. Nepostojanje vidljivih tragova navodi dete da pomisli da je ono što mu se dešava dozvoljeno i “normalno”. Seksualno zlostavljano dete se stidi da o tome govori, a nasilnik pretnjom utiče da se tajna čuva. Zbog toga zvanični podaci ni izdaleka ne pokazuju realnu rasprostranjenost ove pojave. Nasuprot zvaničnim statistikama navode se alarmantni podaci o povećanju obima ove delinkvencije svuda u svetu. Tako se za SAD navodi da postoji 3.000 slučajeva polne viktimizacije dece godišnje u većim gradskim sredinama, oko 5.000 incestuoznih odnosa između oca i kćeri i oko 200.000 polnih delikata prema ženskoj deci uzrasta od 4-14 godina. Porast seksualnog zlostavljanja dece zabeležen je u Belgiji, Italiji i Sloveniji. U Belgiji je seksualno zlostavljanje dece poraslo 1993. u odnosu na 1992. godinu 30%, a zabeležena je i pojava seksualne zloupotrebe dece mlađe od pet godina starosti, koja iznosi čak 20% od svih ovakvih slučajeva.216 U Sloveniji se godišnje otkrije čak stotinak slučajeva polnog napada na decu. Centar za savetovanje dece u Ljubljani otkrio je da su najčešće žrtve dečaci i devojčice između devet i četrnaest godina. Najmlađa žrtva polnog napada imala je samo tri godine, a otkriveni su i slučajevi pedofilije - seksualnog iskorišćavanja dečaka jedne osnovne škole od strane profesora koji ih je vodio na “dečije igre”. Prema podacima policijske kriminalne statistike u Nemačkoj, 1990. zabeleženo je 37.592 seksualnih delikata ili 0,8% svih krivičnih dela (sem saobraćajnih) izvršenih te godine. Najveći udeo u seksualnim deliktima imala je u toj godini seksualna zloupotreba dece sa 33,9%.217 U Italiji je novembra 1997. otkriveno da kineske “trijade” i japanske “jakuze” svakog meseca najmanje petnaestoro dece oba pola iz Azije preko Italije prebace za SAD, gde kriminalne organizacije za dete naplaćuju četrdeset hiljada dolara. Deca se “kupuju” od siromašnih roditelja iz zemalja jugoistočne Azije i Kine, gde zakon zabranjuje drugo dete, pa mnoga deca nisu ni registrovana. Deca “kupljena” na ovaj način “prodaju” se u SAD isključivo za bavljenje prostitucijom. U Rimu je juna 1997. zaplenjeno 500 porno filmova od kojih su u 176 filmova bila korišćena kao protagonisti deca između šest i trinaeset godina.

Veliki doprinos sagledavanju rasprostranjenosti i društvene opasnosti ove pojave pružila su novija kriminološka feministički orijentisana istraživanja. Prema tim istraživanjima brojni tipovi zloupotreba dece grupišu se u nekoliko kriminološki relevantnih kategorija: zloupotreba u oblasti prostitucije i kriminalnih aktivnosti, zloupotreba dece u radnom procesu, u oružanim sukobima i političkim krizama, zloupotreba od strane institucija i zloupotreba dece u porodici. Ova poslednja kategorija zloupotrebe dece deli se na fizičku, psihičku, seksualnu zloupotrebu i zanemarivanje.219 Istraživanjima je utvrđeno da su žrtve seksualnog nasilja, nezavisno od pola, deca od rođenja do kraja adolescencije, ali da su posebno rizična kategorija deca između četvrte i devete godine života zbog svoje naivnosti, nezrelosti i spremnosti da prihvate odrasle osobe sa neograničenim poverenjem.220 Fizičko nasilje nad decom vrše oba roditelja, i to prema deci oba pola. Međutim, seksualnu zloupotrebu u većini slučajeva vrše očevi ili drugi muški članovi porodice ili prijatelji prema devojčicama. Istraživanja su takođe pokazala da postoji korelacija između rane seksualne zloupotrebe i silovanja u kasnijem dobu. Prema jednom istraživanju, 27% žena koje su bile seksualno zloupotrebljene kao mlađe od 18 godina kasnije su bile silovane, a prema drugom istraživanju 65% žena koje su pretrpele seksualnu zloupotrebu kao deca, bile su silovane posle četrnaest godina, dok je među ženama koje nemaju takvo iskustvo 36% među silovanim posle četrnaest godina. Na osnovu rezultata ovih i drugih istraživanja, može se zaključiti da kroz ranu seksualnu zloupotrebu žena nauči da je bezvredna, nemoćna i potpuno zavisna od muškarca, što kasnije i dalje dovodi do njene viktimizacije.

Na Svetskom kongresu protiv komercijalnog seksualnog iskorišćavanja dece (Štokholm, 27-31. avgust 1996.) seksualno zlostavljanje i komercijalno iskorišćavanje dece ocenjeno je kao oblik savremenog ropstva. Istaknuto je da je problem seksualnog zlostavljanja i iskorišćavanja dece najteži u Aziji, posebno Tajlandu, na Filipinima, u Indiji, sve je teži u Africi, a s njim se, sve češće, posle pada komunizma u Evropi, suočavaju i neke zemlje Istočne Evrope.222 UNICEF je na Kongresu izneo procenu da je svake godina najmanje milion dece primorano na dečiju prostituciju ili su “roba” za prodaju i preprodaju u seksulane svrhe, za proizvodnju pornografskih filmova, koji zahvaljujući Internetu i drugim savremenim sredstvima komunikacije lako nalaze put do “krajnjih korisnika”. Na kongresu u Štokholmu usvojena je Deklaracija protiv komercijalne seksualne zloupotrebe dece. Savet Evrope je 19. septembra 1996. usvojio Rezoluciju kojom se od zemalja Evropske Unije zahteva da povedu posebnu borbu protiv sve veće rasprostranjenosti seksualnog zlostavljanja dece. Prema tekstu Deklaracije, deci je potrebno pružiti zaštitu od seksualne eksploatacije, pornografije i prostitucije. Osnovna povreda prava deteta je komercijalna seksualna eksploatacija dece, koja obuhvata seksualno zlostavljanje deteta od strane odrasle osobe uz plaćanje u gotovom novcu ili naturi detetu ili trećoj osobi. U podvođenju dece učestvuje kriminalna mreža niza posrednika, većinom muškaraca, kao i članovi siromašnih porodica da bi obezbedili minimum egzistencije za ostale članove porodice. Komercijalna seksualna eksploatacija dece može da prouzrokuje veoma ozbiljne posledice na fizički, psihički, moralni i socijalni razvoj dece, uključujući opasnost od trudnoće, smrt prilikom porođaja, fizički invaliditet, retardirani razvoj i zaraze koje se prenose seksualniom putem. Zbog toga je u Deklaraciji naveden plan angažovanja, preventivnog delovanja, koordinacije i saradnje svih država na međunarodnom planu u cilju suzbijanja komercijalne seksualne zloupotrebe dece. Naglašeno je da nacionalna zakonodavstva treba da inkriminišu komercijalnu seksualnu eksploataciju dece, kao i druge oblike seksualne zloupotrebe dece, kao i da preduzmu sve mere u cilju otkrivanja i strogog kažnjavanja izvršilaca.

U krivičnom zakonodavstvu Srbije, primena seksualnog nasilja prema deci i maloletnicima predviđena je kao poseban teži oblik osnovnih krivičnih dela (silovanje, obljuba nad nemoćnim licem, obljuba zloupotrebom položaja, nedozvoljene polne radnje, posredovanje u vršenju prostitucije) i kao posebno krivično delo sa težom sankcijom (obljuba sa detetom, polno uznemiravanje, podvođenje i omogućavanje vršenja polnog odnosa, prikazivanje, pribavljanje i posedovanje pornografskog materijala i iskorišćavanje maloletnog lica za pornografiju, navođenje deteta na prisustvovanje polnim radnjama, kao i iskorišćavanje računarske mreže ili komunikacije drugim tehničkim sredstvima za izvršenje krivičnih dela protiv polne slobode prema maloletnom licu).

Kao posebno krivično delo (čl. 185 KZ RS) predviđeno je prikazivanje, pribavljanje i posedovanje pornografskog materijala i iskorišćavanje maloletnog lica za pornografiju. Krivični zakonik predviđa osnovni i tri teža oblika ovog dela. Osnovni oblik postoji u slučaju prodaje, prikazivanja ili javnog izlaganja ili na drugi način činjenja dostupnim tekstova, slika, audio-vizuelnih ili drugih predmeta pornografske sadržine maloletniku ili u slučaju prikazivanja pornografske predstave. Teži oblici su sledeći: 1. iskorišćavanje maloletnika za proizvodnju slika, audio-vizulenih ili drugih predmeta pornografske sadržine ili za pornografsku predstavu; 2. Ako su osnovni i prvi teži oblik izvršeni prema detetu (lice mlađe od 14 godina); 3. pribavljanje, posedovanje, prodaja, prikazivanje, javno izlaganje, elektronski ili na drugi način činjenje dostupnim slika, audio- vizuelnih ili drugih predmeta pornografske sadržine nastale iskorišćavanjem maloletnog lica. Poseban oblik ovog krivičnog dela, za koji je zaprećena ista kazna kao za osnovni oblik (novčana kazna ili zatvor do šest meseci) postoji u slučaju pristupa upotrebom sredstava informacione tehnologije slikama, audio-vizuelnim ili drugim predmetima nastalim iskorišćavanjem maloletnih lica. Zakon pod predmetima pornografske sadržine nastalim iskorišćavanjem maloletnih lica podrazumeva svaki materijal koji vizuelno pokazuje maloletno lice koje se bavi stvarnim ili simuliranim seksualnim ponašanjem, kao i svako pokazivanje genitalnih organa deteta u seksualne svrhe.

Pored navedenih krivičnih dela, značajne su još dve inkriminacije: 1. navođenje deteta na prisustvovanje polnim radnjama (silovanju, obljubi ili sa njom izjednačenim činom ili drugoj polnoj radnji – čl. 185a). Teži oblik postoji ukoliko je krivično delo učinjeno upotrebom sile ili pretnje; 2. iskorišćavanje računarske mreže ili komunikacije drugim tehničkim sredstvima za izvršenje krivičnih dela protiv polne slobode prema maloletnom licu - čl.185b. Delo se sastoji u dogovoru sastanka sa maloletnikom i pojavljivanju na dogovorenom mestu, korišćenjem računarske mreže ili komunikacije drugim tehničkim sredstvima, a u nameri izvršenja krivičnih dela protiv polne slobode. Teži oblik postoji ukoliko je žrtva krivičnog dela dete.

Pored pomenutih inkriminacija u Krivičnom zakoniku Srbije dodatnu zaštitu od seksualnog nasilja maloletnim licima pruža i Zakon o posebnim merama za sprečavanje vršenja krivičnih dela protiv polne slobode prema maloletnim licima223, odnosno tzv. Marijin zakon224. Naime, ovaj Zakon ima za cilj da se učinioci svih pomenutih krivičnih dela protiv polne slobode u kojima su žrtve deca i maloletnici spreče da ponove krivično delo prema istom ili nekom drugom maloletnom licu. Kako bi se taj cilj ostvario Zakon predviđa: 1. zabranu ublažavanja kazne i primene uslovnog otpusta, kao i nezastarevanje krivičnog gonjenja i kazne (čl. 5); 2. pravne posledice, kao što su prestanak i zabrana vršenja javnih funkcija i poslova koji se odnose na rad sa maloletnim licima na period od 20 godina (čl. 6); 3. primenu posebnih mera: obaveza javljanja nadležnom organu policije i Uprave za izvršenje krivičnih sankcija, zabrana posećivanja mesta na kojima se okupljaju maloletna lica, obaveza posećivanja profesionalnih savetovališta i ustanova, obaveza obaveštavanja o promeni prebivališta, boravišta ili radnog mesta i obaveza obaveštavanja o putovanju u inostranstvo (čl. 7); 4. vođenje posebne evidencije lica koja su osuđena za krivična dela protiv polne slobode prema maloletnim licima (Uprava za izvršenje krivičnih sankcija) u kojoj se, pored sociodemografskih podataka i fotografije, evidentiraju podaci o krivičnom delu, izrečenoj kazni, pravnim posledicama osude i izrečenim posebnim merama, kao i DNK profil osuđenog (čl. 13).

Incest je jedan od oblika polne zloupotrebe dece i zloupotrebe moći odraslih nad decom. Naziv potiče od reči incestare, što znači osramotiti, oskrnaviti, tako da se u literaturi koriste i nazivi rodoskrvnuće i rodoskrvnjenje. Postoje različite definicije incesta, uže, šire, krivičnopravne i kriminološke. Prema najširoj definiciji, pod pojmom incesta (rodoskrvnjenja) podrazumeva se seksualno zlostavljanje deteta od strane odrasle osobe od poverenja, koja je u poziciji moći i predstavlja autoritet za dete. Ova definiciju najviše je zastupljena u feminističkoj literaturi u kojoj se naglašava da i seksualno zlostavljanje dece treba razmatrati u kontekstu kulturom prihvaćene i podsticane muške dominacije. Incest se može shvatiti kao seksualno nasilje na osnovu odnosa zavisnosti, izlaganje seksualno neodgovarajućim radnjama ili seksualno prenaglašenim radnjama, kroz upotrebu deteta radi zadovoljenja seksualnih ili seksualno-emotivnih potreba jednog ili više lica, koja zasnivaju svoj autoritet na emotivnoj povezanosti sa detetom.

Prema nešto užoj definiciji, rodoskrvnjenje je polni odnos između najbližih srodnika. Zabrana incesta potiče još iz rimskog prava i danas postoji u svim krivičnim zakonima u svetu, s tim što je uporedo sa proširivanjem bračnih zabrana, proširivan i pojam incesta. Pored zabrane polnih odnosa između krvnih srodnika, postojala je i zabrana polnih odnosa između srodnika po tazbini i duhovnih srodnika (kumova). U kasnijem razvoju, krivičnopravno određivanje incesta ograničavano je samo na najbliže krvne srodnike. U osnovi svih navedenih inkriminacija je shvatanje incesta samo kao opasnosti po zdravlje potomstva, što incestu daje isključivo eugenički karakter. Međutim, incest je takođe seksualno nasilje nad decom uslovljeno nejednakom društvenom moći polova, neravnotežom moći između žrtve i učinioca, zloupotrebom poverenja.

U KZ Srbije rodoskrvnuće je inkriminisano kao krivično delo protiv braka i porodice. Prema čl. 197 KZ RS, radnja krivičnog dela sastoji se u vršenju obljube ili sa njom izjednačenim polnim činom između maloletnog lica i punoletnih članova porodice i to srodnika po krvi u pravoj liniji i u pobočnoj liniji zaključno sa drugim stepenom (brat, odnosno sestra).

Istraživanja pokazuju da se incest vrlo retko otkriva, te je i veoma mali broj prijavljenih i sudski evidentiranih slučajeva. Tajnost incesta je razumljiva, s obzirom na to da su žrtve, najčešće deca, sa izvršiocem u emocionalnoj vezi i odnosu poslušnosti. Dete doživljava roditelja kao zaštitnika, pogotovo devojčice oca, a ne kao seksualnog nasilnika.226 Objektivne dokaze o postojanju incesta veoma je teško pribaviti jer kod žrtve postoji strah od kazne i osude okoline.227 Ipak, poslednjih godina sa razvojem volonterskih S.O.S. službi i “Incest centara”, došlo se do vrlo zanimljivih podataka o ovom obliku seksualne zloupotrebe. Dosadašnje iskustvo zasnovano na javljanju i pričama žrtava incesta pokazalo je: da su izvršioci incesta najčešće muškarci - u 90-95% slučajeva i to osobe koje su poznate žrtvi i u koje one imaju poverenja. Istraživači procenjuju da je oko 1% žena od ukupne ženske populacije pretrpelo incest od strane oca ili očuha; da su žrtve uglavnom devojčice od 13 i 15 godina (mada ima zabeleženih slučajeva incesta na uzrastu od tri ili četiri godine); da je uzrast izvršilaca oko četrdeset godina i da je mali broj (3-6%) psihotičara. Odlike izvršilaca incesta su nedostatak kontrole agresivnosti i seksualnih pobuda, loša socijalna adaptacija, kao i prekomerna upotreba alkohola.

Dr Vesna Nikolić-Ristanović

Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić