Regionalne karakteristike kriminaliteta dolaze do izražaja u razlikama u pogledu rasprostranjenosti i tipova kriminaliteta koji se javljaju u pojedinim oblastima. Regionalne karakteristike kriminaliteta moguće je posmatrati upoređivanjem kriminaliteta u različitim zemljama, odnosno u svetu, po raznim područjima unutar iste zemlje, između seoskih i gradskih oblasti kao i pojedinih gradskih područja. Na taj način dolazi se do saznanja o različitoj regionalnoj rasprostranjenosti kriminaliteta koja se naziva još i „kriminalnom geografijom“ i utvrđuje se na bazi kriminalne statistike4 kao i na osnovu podataka dobijenih tehnikama za saznavanje tamne brojke kriminaliteta, ukoliko su raspoložive.
1. Rasprostranjenost i karakteristike kriminaliteta u svetu
Statistike kriminaliteta, kao i druge tehnike merenja kriminaliteta kao masovne društvene pojave, omogućavaju ne samo sagledavanje indikatora obima i strukture kriminaliteta u pojedinim zemljama, već i poređenje nivoa i strukture kriminaliteta u različitim zemljama, odnosno utvrđivanje njegove rasprostranjenosti u međunarodnim okvirima. Da bi taj cilj bio postignut, u, za kriminologe, idealnom svetu, sve zemlje bi ,trebalo da definišu krivična dela i prikupljaju statističke podatke na isti način.5 Nažalost, takva situacija niti postoji niti je verovatno da će ikada postojati. Upravo stoga, poređenje kriminaliteta na međunarodnom planu nailazi na mnoge prepreke od kojih su najznačajnije razlike u pravnim rešenjima, u kaznenoj politici i u načinu prikupljanja podataka. Osim toga, nemaju sve zemlje potpunu i pouzdanu, javnosti dostupnu statistiku kriminaliteta. Na primer, Staljin je 1933. godine zabranio javno iznošenje podataka o kriminalitetu i ta zabrana je bila na snazi u bivšem SSSR sve do 1989. Slična situacija postojala je i u drugim istočnim zemljama. Usled toga je do nedavno bilo praktično nemoguće izvršiti bilo kakvu pouzdaniju komparaciju između kriminaliteta u zapadnim i kriminaliteta u istočnim zemljama.
U cilju prevazilaženja teškoća na koje se nailazi u pokušaju poređenja nacionalnih statistika o kriminalitetu, došlo je do ustanovljavanja međunarodnih statistika kriminaliteta. Od 1953. Interpol objavljuje svake dve godine međunarodnu statistiku kriminaliteta zasnovanu na podacima dobijenim od pojedinih zemalja. Međutim, s obzirom na to da nema jedinstvenu klasifikaciju krivičnih dela i ima niz drugih nedostataka, ni ova statistika ne omogućava validna poređenja na međunarodnom nivou. Slično je i sa međunarodnom statistikom koju vode Ujedinjene nacije i koja je zasnovana na izveštajima koje, opet na bazi nacionalnih statistika, svakih pet godina podnose eksperti iz zemalja članica UN. Pored statistike Interpola i UN, a u cilju iznalaženja najefikasnijeg načina prikupljanja podataka o kriminalitetu i krivičnom pravosuđu na teritoriji Evrope, tokom 1990-tih ustanovljena je Evropska zbirka podataka o kriminalitetu i krivičnom pravosuđu (ESB), koja, na jednom mestu objedinjuje policijske, pravosudne i statistike tužilaštva i penitensijarnih ustanova, kao i podatke o tehnikama za saznavanje tamne brojke kriminaliteta, za zemlje u kojima se primenjuju. Međutim, i ova međunarodna statistika ima svoja ograničenja i nedostatke koji otežavaju međunarodnu uporedivost podataka.
Jedina međunarodna statistika koja je podobna da bude upotrebljena kao validna osnova za istraživanje kriminaliteta u međunarodnim okvirima jeste statistika Svetske zdravstvene organizacije o uzrocima smrti, ali je ona ograničena okolnošću da se odnosi samo na ubistva i da ne pokriva sve zemlje u svetu.7 Nedostaci međunarodnih komparacija kriminaliteta zasnovanih na statistikama utrli su put ideji o korišćenju podataka dobijenih putem međunarodnih istraživanja viktimizacije. Nakon što je 1989. godine izvršena prva međunarodna anketa o viktimizaciji ove ankete su sprovođene svake treće godine, a broj zemalja uključenih u prikupljanje podataka o viktimizaciji se svaki put proširuje.8 Uopšteno posmatrano, obim kriminaliteta u razvijenim zemljama je dosta visok, ali među njima postoje i velike razlike. Na primer, obim kriminaliteta u SAD je daleko iznad obima kriminaliteta u evropskim zemljama. Takođe, kriminalitet u SAD karakteriše i daleko veći broj krivičnih dela nasilja i značajniji udeo organizovanog kriminaliteta nego što je to slučaj sa razvijenim zemljama u Evropi. Zemlje koje su se dugi niz godina izdvajale po veoma niskim stopama kriminaliteta su Japan, Švajcarska, Izrael i skandinavske zemlje. Pri tome, u ukupnom kriminalitetu svih ovih zemalja uglavnom dominira imovinski kriminalitet. Uočeno je da sa ekonomskim razvojem stopa imovinskih krivičnih dela uglavnom raste brže nego stopa nasilnih krivičnih dela, a podaci UN i Svetske zdravstvene organizacije ukazuju i na postojanje negativne korelacije između socio-ekonomskog razvoja i stope ubistava u posmatranim zemljama.9 Međutim, od kraja pedesetih godina prošlog veka a posebno pri njegovom kraju, društveno-ekonomski razvoj zapadnoevropskih zemalja sve je više sledio američki model pa je i kriminalitet na starom kontinentu danas mnogo sličniji kriminalitetu u SAD nego što je to bio ranije slučaj.
Početak devedesetih godina prošlog veka obeležio je porast kriminaliteta u većini zemalja Zapadne i Istočne Evrope, kao i u SAD, da bi u drugoj polovini poslednje decenije prošlog veka ukupni kriminalitet u jednom delu zemalja počeo da opada. No, ovaj trend nije bio linearan i nije bio isti za sve vrste kriminaliteta.
Pada u oči pad kriminaliteta u SAD (iako su SAD i dalje među zemljama sa najviše kriminaliteta) i Engleskoj, nasuprot porastu kriminaliteta u mnogim evropskim zemljama. Kriminalitet je posebno u porastu u evropskim zemljama koje su ranije bile poznate po niskim stopama kriminaliteta, poput Danske i Finske, a danas su pri vrhu u pogledu stope uličnog kriminaliteta. Slično, porast kriminaliteta zabeležen je i u zemljama koje, poput Japana, gotovo da nisu ni imale problem sa kriminalitetom.10 U Engleskoj je, na primer, tokom 1990. i 1991. godine došlo do naglog porasta kriminaliteta. U odnosu na osamdesete godine, kada je stopa kriminaliteta bila relativno stabilna, došlo je do porasta godišnje stope kriminaliteta od 17%. Pri tome je najviše porasla stopa izvršenih krađa, posebno krađa automobila.11 Nakon 1991. godine trend se menja i kriminalitet počinje da opada. U periodu između 1995. i 1999. godine došlo je do opadanja ukupnog registrovanog kriminaliteta za 10%, što je daleko premašivalo prosečan pad registrovanog kriminaliteta na nivou Evropske unije (1%).
Zanimljivo je da je u Engleskoj i Velsu u ovom periodu došlo i do znatnog opadanja broja registrovanih provalnih krađa i krađa automobila (nasuprot porastu krađa iz automobila na nivou EU). Ipak, istovremeno je nasilnički kriminalitet rastao brže u poređenju sa EU (20% prema 11%),12 pri čemu je posebno uočen porast broja ubistava i razbojništava13. Ipak, u Engleskoj i Velsu, kao i u drugim zemljama, imovinski kriminalitet i dalje čini najveći deo kriminaliteta (preko 40%). Nakon perioda porasta nasilničkog kriminaliteta 1990-tih i u periodu između 2002. i 2005. godine, u Engleskoj i Velsu je u poslednjoj deceniji došlo do opadanja nasilničkog kriminaliteta, što prati pad imovinskog kriminaliteta. Sa druge strane, u Velsu je istovremeno prisutan trend porasta provalnih krađa i nasilja u porodici.
Sa izuzetkom SAD, ubistva su rasprostranjenija u zemljama u razvoju nego u razvijenim zemljama Zapada. Međutim, u poređenju sa drugim zemljama Zapada, SAD već duže vreme zauzimaju istaknuto prvo mesto u pogledu stope ubistava i drugih teških nasilnih krivičnih dela. Prema podacima za 1987. godinu, na primer, stopa ubistava u SAD je bila više nego četiri puta veća od stope ubistava u Irskoj, koja je tada bila na drugom mestu po stopi ubistava u zapadnom svetu. Takođe, podaci o silovanjima i razbojništvima za 1984. pokazuju da su SAD osamdesetih godina 20. veka imale višu stopu od svih ispitivanih zemalja.
Noviji trendovi kriminaliteta u SAD ukazuju na opadanje kako imovinskog, tako i nasilnog kriminaliteta, iako su SAD i dalje vodeća zemlja u pogledu broja ubistava. Naime, zvanična statistika (the Federal Bureau of Investigation's Uniform Crime Reports) pokazuje da se u periodu od 1996. do 2005. godine stopa nasilnih krivičnih dela smanjila za 26,3%, a stopa imovinskih krivičnih dela za 22,9%. Trend opadanja nasilničkog kriminaliteta u SAD nastavljen je i nakon 2005. godine, pa je u 2011. godini registrovani nasilnički kriminalitet opao za 70% u poređenju sa 1993.16 Takođe, rezultati nacionalne ankete o viktimizaciji (National Crime Victimization Survey), pokazuju da od 1994. godine stopa nasilnih krivičnih dela opada, dostižući u 2005. godini najniži nivo ikada zabeležen. Posebno je zanimljivo da je ulični kriminalitet zabeležio najniži nivo u istoriji SAD. Ipak, detaljnija analiza pokazuje da je pad nasilnog kriminaliteta u SAD uglavnom rezultat smanjenja lakših oblika nasilja, dok je nivo nasilnih krivičnih dela sa teškim posledicama i dalje visok. Isto tako, stopa imovinskih krivičnih dela nastavlja da opada.
Prema podacima EUROSTAT-a i na tlu Evropske unije, počev od kraja 1990-tih i sa početkom 2000-tih godina, prisutno je opadanje kriminaliteta registrovanog od strane policije, i to kako imovinskog, tako i nasilnog. Pri tome, posmatrano prema pojedinačnim krivičnim delima, najveće opadanje se beleži kod krađe motornih vozila koja je u većini zemalja članica EU u periodu od 2006- 2009. godine opala za 10%, da bi se takav trend nastavio i do 2015. godine.18 Taj opšti trend opadanja krađe motornih vozila se dovodi u vezu sa poboljšanjem sigurnosnih mera, poput obaveze instaliranja električnih imobilizatora u sve nove automobile koji se prodaju na teritoriji EU, počev od 1998. godine.19 To je u narednom periodu (1998-2015.) dovelo do opadanja ovog krivičnog dela u Holandiji za 70%, a u Velikoj Britaniji za 80%. Sa druge strane, u nekim zemljama članicama EU krađa automobila je tokom ovog perioda porasla za 20% (Grčka i Kipar), pa i 50% (Rumunija).20 Takođe, uprkos trendu opadanja ukupnog registrovanog seksualnog nasilja na prostoru EU, u periodu od 2008. do 2015. godine se zapaža porast registrovanih silovanja za čak 47%. Detaljnijom analizom utvrđeno je da je ovaj porast rezultat porasta broja krivičnih dela silovanja registrovanih od strane policije u Engleskoj i Velsu (za 173%). U istom periodu, broj ubistava registrovanih od strane policije na teritoriji EU se ne menja značajno, sa najvećom stopom zabeleženom u Litvaniji (8 žrtava na 100.000 stanovnika) i Estoniji (5 žrtava na 100.000 stanovnika) i najnižom stopom u Austriji, Sloveniji, Nemačkoj i Španiji (manje od jedne žrtve na 100.000 stanovnika).
Kriminalitet je opao i u Kanadi. Rezultati ankete o viktimizaciji, sprovedene 2004. godine na uzorku od 28.000 ispitanika, pokazuju da je 28% Kanađana, uzrasta od 15 godina i starijih, bilo viktimizirano jednom ili više puta u dvanaestomesečnom periodu koji je prethodio ispitivanju. Povećanje u stopi viktimizacije je zabeleženo za tri od osam vrsta krivičnih dela merenih ovim istraživanjem: krađa lične imovine, krađa kućne imovine/iz domaćinstva i vandalizam. Nije bilo značajnih promena u stopi seksualnog nasilja, razbojništva, fizičkog nasilja i krađe motornih vozila.22
Pored činjenice da u njima dominiraju imovinska krivična dela, za kriminalitet u zapadnim zemljama je karakterističan porast maloletničke delinkvencije, saobraćajne delinkvencije, ekonomskog kriminaliteta, organizovanog i profesionalnog kriminaliteta, posebno vezano za droge i trgovinu ljudima, kao i terorizma.23 Iako je uticaj društvenih nejednakosti i raspoloživosti materijalnih dobara na vršenje krivičnih dela nesporan, sve razlike u obimu kriminaliteta između pojedinih zemalja i promene do kojih je došlo poslednjih decenija ne bi se mogle objasniti na taj način. Pored socio-ekonomskih faktora, posebno onih povezanih sa globalizacijom i ekspanzijom neoliberalne ekonomije, na promene u stopi kriminaliteta i razlike među zemljama mogu uticati i razlike, odnosno promene u načinima reagovanja na kriminalitet. Ne treba, međutim, zanemariti ni uticaj promena u statističkom evidentiranju kriminaliteta.
U svim zapadnim zemljama u ukupnom kriminalitetu dominira kriminalitet muškaraca iako je kriminalitet žena na nešto višem nivou nego u našoj zemlji. Tako je u Engleskoj u 2015. godini od ukupnog broja osuđenih lica bilo 27% žena.24 U SAD je procenat osuđenih žena porastao sa 10% 1960. na 22% 1990, da bi 1994. godine dostigao 24,4%.25 Između 1980. i 2014. godine broj žena osuđenih na kaznu zatvora u SAD porastao je za više od 700 % (sa 26.378 žena koliko je osuđeno 1980. godine na 215.332 žena osuđenih na kaznu zatvora 2014. godine).26 Međutim, kako ističe Štefensmajer (Steffensmeier), kriminalitet žena se nije približio kriminalitetu muškaraca ni po obimu ni po vrsti. Učešće žena je i dalje najveće kod lakših imovinskih krivičnih dela a nisko kod “muških” ili ozbiljnih nasilnih i imovinskih krivičnih dela.
Kada je u pitanju kriminalitet u bivšim socijalističkim zemljama kao ozbiljna prepreka njegovom dugoročnijem sagledavanju nameće se činjenica da je do nedavno svaka statistika o njemu bila nedostupna javnosti jer se smatrala državnom tajnom. Prema službenim podacima koje su davali državni organi, u bivšem SSSR-u je kriminalitet bio beznačajan u poređenju sa zapadnim zemljama i imao tendenciju daljeg opadanja. Međutim, drugi izvori saznanja o kriminalitetu u istočnim zemljama, poput štampe i kriminoloških studija, davali su daleko pesimističniju sliku. Kontradiktorne informacije o stanju kriminaliteta u ovim zemljama naveli su neke kriminologe, poput Gassin-a na pretpostavku da nije nemoguće da se u njima vrši manje krivičnih dela ali da, ako je zaista tako, to nije rezultat kvaliteta društveno- ekonomskog sistema već totalitarnog režima koji je bio na vlasti i koji je kontrolisao sve domene društvenog života pojedinaca.28 Prema raspoloživim saznanjima, osnovne karakteristike kriminaliteta u ovim zemljama su bile: krivična dela vezana za zloupotrebe moći prilikom obavljanja političkih funkcija (pandan “kriminalitetu belog okovratnika” u zapadnim zemljama), ekonomski kriminalitet vezan za razvoj “sive ekonomije”, agresivni maloletnički kriminalitet poznat kao “huliganizam” i državni kriminalitet.
Političke promene koje su početkom devedesetih godina zahvatile zemlje tzv. istočnog bloka dovele su do dve osnovne promene kada je u pitanju kriminalitet. Otklonjena je zabrana publikovanja statističkih podataka o kriminalitetu što je omogućilo uvid ne samo u sadašnje već i u ranije stanje kriminaliteta. Istovremeno je došlo do alarmantnog porasta broja prijavljenih krivičnih dela.
U bivšem SSSR-u je, na primer, broj prijavljenih krivičnih dela 1989. porastao za 31,8% u odnosu na prethodnu 1988. dok je stopa otkrivanja u isto vreme porasla samo za 1,4%. Ubistva i pokušaji ubistava porasli su za 28,5%. Krivična dela protiv privatne imovine porasla su za 55,1%, a krivična dela protiv državne imovine za 34,7%. U vezi sa prelazom na tržišnu ekonomiju, broj ekonomskih krivičnih dela, pretežno povezanih sa funkcionisanjem “crnog” tržišta, je opao. Grupni i organizovani kriminalitet beleži značajan porast. Takođe, maloletnička delinkvencija je u 1989. godini porasla za 21,2% u odnosu na 1988. Udeo maloletničkog kriminaliteta u ukupnom kriminalitetu porastao je sa 10% u 1985. na 16,3% u 1989. Te godine 85,3% izvršilaca krivičnih dela su bili muškarci a 14,7% žene.30 Pri tome, broj krivičnih dela izvršenih od strane žena raste brže od broja krivičnih dela izvršenih od strane muškaraca. Prema nekim autorima, krivična dela koja čine žene se po svojoj surovosti i opasnosti približavaju krivičnim delima izvršenim od strane muškaraca.
2. Regionalne karakteristike kriminaliteta unutar pojedinih država
Po obimu i strukturi kriminaliteta razlikuju se i različite teritorijalne celine unutar pojedinih zemalja. Regionalne karakteritike kriminaliteta proizilaze iz delovanja različitih socijalnih i kulturnih činilaca. Na izvesnim područjima je intenzivnije delovanje kriminogenih faktora dok je na drugim ono slabije izraženo. Postoje oblasti u kojima se lakše javlja kriminalna aktivnost i ona privlače mnoge izvršioce krivičnih dela sa drugih područja. Područja koja se odlikuju većom gustinom kriminaliteta nazivaju se “lošim” ili “kriminalnim područjima”. Jedno od takvih područja je, na primer, pojas duž državne granice koji se po obimu i strukturi kriminaliteta razlikuje od unutrašnjih regiona. U njima naročito dolaze do izražaja carinska krivična dela, krijumčarenje droge, krijumčarenje i trgovina ljudima, šverc, politička i slična krivična dela. U kriminalitetu pograničnih područja mogu doći do izražaja i sličnosti sa kriminalitetom koji postoji u zemlji sa druge strane granice što neki pisci nazivaju i “kriminalnim srodstvom”.
Prva istraživanja regionalne rasprostranjenosti kriminaliteta unutar pojedinih država izvršena su davno, još od strane prvih kriminologa. Istraživanja koja je vršio Guerry nisu otišla dalje od formulacije “termičkog zakona kriminaliteta” prema kojem se krvni delikti najčešće vrše u toplim a krađe u hladnim krajevima. Feri je analizirao rasprostranjenost ubistava u različitim italijanskim provincijama. Slične analize vršili su i Ašafenburg (Aschaffenburg) i Sauer u nemačkim pokrajinama imajući u vidu razne tipove krivičnih dela.33 Nešto dalje u istraživanju unutrašnje geografije kriminaliteta otišao je Žoli (Joly) koji je ispitivao kriminalitet pojedinih departmana u Francuskoj.34 Posle toga, u Francuskoj su i dalje vršena istraživanja ove vrste, ali su se ona uglavnom odnosila na jednu oblast, jedan grad ili sudski okrug dok su prava komparativna istraživanja retkost. Jedno od takvih retkih istraživanja novijeg datuma jeste istraživanje koje je izvršila Lot (Leaute). Ona je, koristeći statističke podatke za 1962. i 1967. i uzevši departman kao jedinicu geografske analize, ustanovila departmanski profil svakog krivičnog dela i kriminalni profil svakog departmana. U tom smislu ona je utvrdila postojanje različite distribucije prema departmanima za svaku vrstu krivičnog dela kao i postojanje razlika u “kriminalnom profilu” različitih departmana koje su izražene u procentualnom učešću svakog krivičnog dela ili vrste krivičnog dela u ukupnom kriminalitetu departmana. Lote je došla do zaključka da distribucija kriminalnih profila departmana nije slučajna već da postoji geografska pravilnost koja se sastoji u postojanju grupa departmana međusobno srodnih po svom kriminalnom profilu.
Analize regionalnih varijacija kriminaliteta unutar SAD ukazale su, između ostalog, i na postojanje velikih razlika u stopi ubistava između juga zemlje i drugih oblasti. Na primer, stopa ubistava na jugu je u 1989. bila za 44% veća nego u svim ostalim regionima SAD. Neki autori, poput Volfgang i Ferakuti (Wolfganga i Ferracuti)36, visoku stopu ubistava na jugu SAD objašnjavaju relativno visokim stepenom siromaštva i relativno visokim procentom crnaca u ovoj oblasti. Regionalne razlike su, takođe, bile objašnjavane “subkulturom nasilja”, odnosno normama koje dozvoljavaju da nasilje bude shvaćeno kao prihvatljiv odgovor u određenim situacijama.
Analize regionalne rasprostranjenosti kriminaliteta u SAD pokazale su i da su imovinska krivična dela tokom 1989. bila najrasprostranjenija na zapadu i jugu zemlje. Konklin (Conklin)37 to dovodi u vezu sa ležernim načinom života ljudi u ovim oblastima koji je povezan sa toplim vremenom. Ljudi često provode vreme van svojih kuća, ostavljajući svoju imovinu bez čuvara što stvara više prilika za vršenje krađa.
Jedno od istraživanja ove vrste u našoj zemlji je istraživanje samoubistava u Vojvodini koje je izvršila Špadijer-Džinić. Ovo istraživanje je pokazalo da je ova pojava različito rasprostranjena u pojedinim krajevima Vojvodine, odnosno da se u tom pogledu osenčavaju zone različitih stopa samoubistava u zavisnosti od delovanja raznih socijalno-kulturnih i drugih činilaca u tim zonama.38 Takođe, istraživanje odnosa razvoja i kriminaliteta, izvršeno od strane Instituta za kriminološka i sociološka istraživanja u Beogradu, ukazalo je na neujednačen raspored kriminaliteta na prostoru bivše Jugoslavije. Prema rezultatima ovog istraživanja koje se odnosi na 1986.godinu, najvišu stopu kriminaliteta imala je Slovenija. U Srbiji je iste godine kriminalitet bio veoma neujednačeno raspoređen. Od 114 opštima za koje su postojali raspoloživi podaci, 13 je imalo nisku a 35 (30,7%) visoku stopu kriminaliteta. Opštine koje su imale visoku stopu kriminaliteta su: neke opštine sa područja Beograda (Stari grad, Savski venac, Voždovac, Lazarevac), Leskovac, Ljig, Obrenovac, Blace, Bogatić, Boljevac, Bor, Varvarin, Velika Plana, Vladičin Han, Vrnjačka Banja, Gornji Milanovac, Despotovac, Ivanjica, Koceljevo, Kuršumlija, Lajkovac, Lebane, Loznica, Ljubovija, Majdanpek, Mali Zvornik, Mionica, Negotin, Novi Pazar, Osečina, Paraćin, Prokuplje, Ražanj, Trstenik i Čajetina.
Razloge za različite regionalne karakteristike kriminaliteta treba utvrđivati u svetlu teorija o uzrocima kriminaliteta. To, međutim, pretpostavlja da su podaci koji ukazuju na postojanje regionalnih varijacija prihvatljivi kao validna mera stvarne distribucije kriminaliteta, što, nažalost, često nije slučaj.
Manje ili veće razlike u obimu i strukturi kriminaliteta postoje i između gradskih i seoskih sredina. Istraživanja uglavnom ukazuju na postojanje viših stopa kriminaliteta u gradskim nego u seoskim područjima i da kriminalitet raste sa procesom urbanizacije. Međutim, istraživanja pokazuju da nije bez značaja ni tip urbanizacije. Porast broja gradova ne vodi uvek povećanju stope kriminaliteta dok socijalni procesi, poput povećanja anonimnosti i kidanja tradicionalnih socijalnih veza, koji se obično vezuju za stvaranje velikih gradova, mogu biti povezani sa većim vršenjem krivičnih dela.Tako, na primer, kriminalitet u Švajcarskoj nije rastao uporedo sa urbanizacijom u ovoj zemlji i ostao je dugo vremena na daleko nižem nivou nego u većini zapadnih zemalja. To se objašnjava okolnošću da proces urbanizacije u Švajcarskoj nije išao u pravcu stvaranja metropola već se više odvijao kroz stvaranje manjih gradova i gradova srednje veličine.41 Kako ističu Arčer (Archer) i Gartner, koji su ispitivali kriminalitet u 44 svetske metropole u periodu 1900-1970., za veći nivo kriminaliteta nije toliko od značaja broj stanovnika koliko pozicija centra (industrijskog, trgovinskog, kulturnog) kao i mesta u kojem se intenzivnije nego u ruralnim oblastima odvija noćni život sa kojim su u tesnoj vezi i prostitucija i kriminalitet. Takođe, uloga centra regiona vodi velikoj koncentraciji materijalnih dobara i ljudskih aktivnosti u gradovima. Ta koncentracija dobara i ljudi stvara veliki broj pogodnih prilika za vršenje krivičnih dela. Kako ističe Killias, upravo struktura prilika za vršenje krivičnih dela ima odlučujući značaj za veći kriminalitet u gradskim područjima, a ne veća anonimnost kako se često smatra.42 Tome treba dodati i značajan uticaj socijalnih i ekonomskih razlika, anomije i osećanja društvene nepravde.43 Na ovaj način objašnjavaju se velike razlike u stopi kriminaliteta u SAD, na jednoj, i u Japanu i Švajcarskoj, na primer, na drugoj strani.
Analize koje su vršene u mnogim zemljama pokazale su da postoje razlike u vrsti kriminaliteta koji se vrši u seoskim i gradskim sredinama. Podaci Nacionalnog istraživanja o viktimizaciji u SAD za 1988. pokazuju da se i nasilna i imovinska krivična dela češće vrše u gradovima nego u prigradskim područjima, a u prigradskim područjima češće nego u seoskim. 44 U urbanim područjima češće se vrše i pronevere, prevare, falsifikati i imovinska krivična dela uopšte dok su za sela karakterističnije paljevine. Istraživanja ukazuju i na ubistvo kao tipično seosko krivično delo45, odnosno na njegovu veću učestalost u selima nego u malim gradovima.46 Na selu se retko javljaju profesionalni delinkventi. Takođe, kriminalitet maloletnika u gradu neuporedivo je veći od kriminaliteta maloletnika na selu.
Ekološke studije, koje se odnose na distribuciju kriminaliteta unutar samih gradova, pokazuju da stopa kriminaliteta raste kada se ide ka određenim delovima grada, ka centru ili ka nekim drugim delovima ili predgrađima. Ti delovi grada se obično nazivaju “kriminalnim područjima”.48 To su najčešće veće raskrsnice, trgovi, mesta javnih priredbi i slična mesta na kojima se okuplja veći broj ljudi i u kojima obično nije dovoljno razvijena kontrola. Ove tendencije u rasporedu kriminaliteta u gradu se u literaturi nazivaju “ekološkim konstantama” koje ispoljavaju specifične karakteristike u pojedinim gradovima.
Prvo sistematsko istraživanje distribucije kriminaliteta u velikim gradovima sproveli su Šou i Mekej (Shaw i McKay) dvadesetih godina 20. veka u Čikagu. Oni su utvrdili da je kriminalitet neravnomerno raspoređen, da je najizraženiji u siromašnim četvrtima blizu centra grada i da opada kada se ide od centra ka periferiji. Pri tome, oni su imali u vidu neke američke gradove u kojima se industrija razvija blizu centra. Taj model ne odgovara gradovima u kojima se industrija razvila u predgrađima, odnosno gradovima koji imaju veći broj poslovnih i trgovačkih centara. U nekim zemljama je planski sprečavan tzv. model koncentričnih zona u velikim gradovima. Tako su u viktorijanskoj Engleskoj putevi pravljeni tako da prolaze kroz gradske oblasti koje su naseljavali kriminalci, a u cilju njihovog raspršivanja u okviru gradskog područja.
Posle istraživanja koje su Šou i Mekej sproveli u Čikagu, sprovedena su i druga istraživanja koja su potvrdila njihove zaključke. To se odnosi ne samo na istraživanja vršena u SAD već i na istraživanja sprovedena u Kanadi, Velikoj Britaniji, Venecueli, Ugandi, bivšem SSSR- i u drugim zemljama. Prema tim istraživanjim, stopa kriminaliteta je obično najviša u oblastima koje karakterišu niski prihodi, prenaseljenost, tranzitni karakter, nezaposlenost, razorene porodice i manjinske grupe, a te oblasti su najčešće u centru velikih gradova.
Comentarios