Pojam i vrste recidivizma
U teoriji postoje veoma različita shvatanja oko određivanja pojma recidivizma (povratništva, povrata). Jedna opšta i od svih prihvaćena definicija do sada nije stvorena jer ovu pojavu konstituiše niz elemena koji se različito shvataju i tretiraju. Među različitim definicijama pojma recidivizma470 moguće je izdvojiti tri definicije: krivičnopravnu, kriminoločku i penološku.
Prema krivičnopravnom shvatanju, povrat je ponovno vršenje krivičnih dela od strane lica koje je već bilo osuđeno za neko krivično delo. Ova definicija polazi od postojanja jedne ili više pravosnažnih sudskih odluka pre izvršenja krivičnog dela, koje je predmet sudske rasprave, zatim od prirode krivičnog dela, vremenskog intervala između izvršenih krivičnih dela i broja izvršenih krivičnih dela. U okviru krivičnopravne definicije razlikuje se opšti i specijalni povrat. Opšti povrat je ponovno izvršenje bilo kog krivičnog dela posle osude za ranije izvršeno krivično delo, a specijalni povrat je ponovno vršenje istog krivičnog dela posle ranije osude za to krivično delo. Imajući u vidu vremenski interval između izvršenih krivičnih dela, prema nekim shvatanjima, novo delo treba da je izvršeno u određenom vremenskom intervalu posle osude za ranije krivično delo.471 Teorija krivičnog prava i krivični zakoni pojedinih zemalja razlikuju od običnog povrata tzv.višestruki povrat, koji postoji kada lice više puta vrši krivična dela pokazujući sklonosti i navike za vršenje istih ili različitih krivičnih dela. Višestruki povrat pokazuje specifičnosti u krivično- pravnom pogledu, koje se ispoljavaju u oštrijem kažnjavanju, kao i penološkom pogledu, koje se sastoje u primeni posebnih mera i tretmana u toku resocijalizacije multirecidivista. Odredbe o povratu u krivičnom zakonodavstvu Srbije nalaze se u okviru poglavlja o odmeravanju kazne. U čl.55 Krivičnog zakonika Srbije predviđeno je da kad sud odmerava kaznu učiniocu za krivično delo koje je učinio posle izdržane, oproštene ili zastarele kazne ili oslobođenja od kazne, po proteku roka za opozivanje uslovne osude ili posle izrečene sudske opomene, može tu okolnosti uzeti kao otežavajuću. U tom slučaju sud će posebno ceniti težinu ranije učinjenog krivičnog dela, okolnost da li je ranije izvršeno krivično delo iste vrste kao i novo delo, da li su oba dela učinjena iz istih pobuda, okolnosti pod kojima su dela učinjena i koliko je vremena proteklo od ranije osude, odnosno od izrečene, oproštene ili zastarele kazne, oslobođenja od kazne, od proteka roka za opozivanje ranije uslovne osude ili od izrečene sudske opomene.
Za razliku od krivičnopravnog shvatanja povrata, kriminološko shvatanje polazi od izvršenja novog krivičnog dela bez obzira na osuđivanost za ranije izvršeno krivično delo. Bitno je da je jedno lice izvršilo više od jednog krivičnog dela iste vrste ili bilo koje drugo krivično delo. Prema kriminološkoj definiciji materijalno postoji više krivičnih dela i sva su ona povezana izvesnim svojstvima ličnosti njihovog učinioca. Kriminološka definicija ukazuje na opasnost ličnosti povratnika, koja se delimično podudara sa društvenom opasnošću, jer se sastoji u mogućnosti izvršenja novog krivičnog dela. Stoga se u kriminologiji upotrebljava pojam recidivizma za označavanje posebne društvene pojave u okviru kriminaliteta.
Penološka definicija povrata polazi od ponovnog dolaženja učinioca krivičnog dela u kaznenu ili drugu ustanovu radi izvršenja krivične sankcije institucionalnog karaktera za delo koje je učinio posle izdržane kazne za prethodno krivično delo. Prema ovoj definiciji, povratnik je lice koje je već boravilo u ustanovi za izvršenje krivične sankcije zbog ranije izvršenog krivičnog dela i koje zbog novog izvršenog krivičnog dela ponovo dolazi u istu ili drugu ustanovu. Povrat u penološkom smislu pokazuje da izrečena kazna i primenjen tretman za ranije izvršeno krivično delo nisu dali pozitivne rezultate u smislu resocijalizacije. Rasprostranjenost recidivizma i značaj njegovog izučavanja
Problemu recidivizma poklanja se posebna pažnja u krivičnopravnoj, kriminološkoj, kriminalnopolitičkoj teoriji i praksi. Za kriminologe je naročito značajan problem recidivizma kao društveno negativne pojave i, kako ističe švajcarski autor Frej (Frey, E.), “praktični zadatak kriminologije biće ispunjen kad jednom reši taj problem”.472 Jedan od razloga za poklanjanje posebne pažnje izučavanju recidivizma je činjenica da recidivizam raste brže od opšteg kriminaliteta. U periodima kada dolazi do povremenog ili konstantnog smanjenja globalnog kriminaliteta recidivizam ostaje u istom obimu ili raste. Mnoga proučavanja potvrdila su činjenicu koju je istakao Tard, da je razvoj recidivizma u zapadnim zemljama u velikoj meri nezavistan od razvoja opšteg kriminaliteta.
Iz podataka o obimu i rasprostranjenosti recidivizma u svetu i kod nas, može se zaključiti da je recidivizam društvena pojava vrlo tvrdokorna i otporna protiv svih dosad poznatih i primenjivanih mera za suzbijanje i sprečavanje ovih pojava i veoma elastična u smislu prilagođavanja promenama u društvenim kretanjima.474 Značaj izučavanja recidivizma sa kriminološkog stanovišta je u ukazivanju na povećanu društvenu opasnost recidivizma, koja se ogleda u njegovoj postojanosti, potencijalnoj opasnosti, povezanosti sa drugim devijantnim ponašanjima. Na važnost izučavanja problema recidivizma ukazuje činjenica da je recidivizam razmatran na međunarodnom planu - na Trećem međunarodnom kongresu za kriminologiju u Londonu 1955., Trećem kongresu UN u Štokholmu 1965. i na Međunarodnom kursu iz kriminologije u Beogradu 1969., dok je recidivizam maloletnika razmatran 1967. na Humboltovom univerzitetu u Istočnom Berlinu.
Istraživanje na uzorku povratnika i povratnica u KPD Požarevac 1980. pokazalo je da je najveći broj u okviru obe kategorije osuđen i nalazi se na izdržavanju kazne zbog imovinskog delikta. Za razliku od povratnika, koji su bili najčešće na izdržavanju kazne zbog teške krađe, povratnice su se nalazile na izdržavanju kazne najčešće zbog obične krađe. Iz grupe krivičnih dela protiv života i tela povratnice su najčešće vršile krivično delo nedozvoljenog pobačaja. Na osnovu podataka iz ovog istraživanja, broj jednostrukih povratnika odnosno povratnica veći je nego broj višestrukih povratnika. Najveći broj višestrukog povrata zapažen je kod krivičnih dela protiv imovine. Povratnici su se češće pojavljivali kao izvršioci različitih krivičnih dela, a povratnice su više bile usmerene na vršenje istovrsnih krivičnih dela. Povratnice su češće od povratnika vršile krivična dela u saučesništvu. U pogledu starosne strukture, najveći broj povratnika bio je u starosnoj grupi od 24 do 29 godine, a povratnica od 30 do 39 godina. U ispitanoj populaciji povratnika zapažena je tendencija porasta povrata do 39 godina, zatim dolazi do smanjenja. Veći broj povratnika i povratnica u ovom uzorku poticao je sa sela. Međutim, tokom života oni su menjali mesto stanovanja, pa je većina u vreme izvršenja dela živela u gradu.
Istraživanje krivično-pravnog i penološkog recidivizma sprovedeno 2009. godine na uzorku 225 osuđenih lica iz 19 kazneno-popravnih zavoda u Srbiji (svih stepena bezbednosti, od otvorenih do ustanove sa posebnim stepenom bezbednosti) pokazalo je da je krivično-pravni recidivizam prisutan kod 53% osuđenika iz uzorka, dok je penološki recidivizam prisutan kod 21% njih. I ovo istraživanje je pokazalo da je recidivizam u najvećoj meri zastupljen kod imovinskog kriminaliteta, da se može dovesti u vezu sa stepenom obrazovanja (zastupljeniji je kod neobrazovanih i onih koji su završili samo osnovnu školu) kao i sa reakcijom pravosudnih organa na nova krivična dela (protiv recidivista se češće podiže optužnica i vodi krivični postupak za nova krivična dela tokom izdržavanja aktuelne zatvorske kazne).
Sa stopom krivično-pravnog recidivizma oko 50% i penološkog oko 21% Srbija se nalazi iznad evropskog proseka. Naime, istraživanje stope recidivizma u 20 zemalja sveta sa najbrojnijom osuđeničkom populacijom (praćen je recidivizam u prve dve godine po izlasku iz zatvora, u zavisnosti od dostupnih podataka obuhvaćen je period od 2000. do 2013. godine) pokazalo je da je u Norveškoj stopa recidivizma oko 20%, u Švedskoj 43%, u Severnoj Irskoj 25%, a u Engleskoj i Velsu 45%. Istovremeno, u Americi (na osnovu podataka za 33 države) evidentne su razlike između država, pa je tako u Oregonu stopa recidivizma 23%, dok je u Minesoti 61%.477 Ukoliko se period praćenja produži na 5 godina dobijaju se nešto drugačiji podaci (obuhvaćeno 30 država SAD, period praćenja od 2005. do 2010. godine): 77% osuđenika je u petogodišnjem periodu po izlasku iz zatvora bilo uhapšeno zbog novog krivičnog dela. Slično kao i u Srbiji, recidivizam je najzastupljeniji kod izvršilaca imovinskog kriminaliteta (82%), a potom kod trgovine drogom (77%) i krivičnih dela sa elementima nasilja (71%). U posmatranom periodu 16% recidivista je bilo odgovorno za gotovo polovinu izvršenih krivičnih dela na teritoriji SAD (48%). Pri tome, recidivisti su većinom muškarci (oko 90%), mlađeg uzrasta (između 20 i 24 godina) i sa nezavršenom ili završenom srednjom školom.478 Kriminološke klasifikacije recidivista
Recidivisti ne predstavljaju homogenu grupu, već se razlikuju po socijalnim, psihološkim i drugim karakteristikama, tako da je vrlo teško izvršiti određenu klasifikaciju i posmatrati recidiviste po određenim tipovima. Zbog tih teškoća još uvek nije stvoren jedinstven sistem klasifikacije recidivista koji bi bio opšte prihvaćen. Pored krivičnopravnih klasifikacija recidivista, koje proizilaze iz nacionalnih zakonodavstava i pretežno su zasnovane na strogo formalnim elementima, treba pomenuti kriminološke klasifikacije, koje su mnogo šire, potpunije i sveobuhvatnije. Jedna od kriminoloških klasifikacija recidivista, koja se javlja najpre u teoriji a zatim i u nekim zakonodavstvima, polazi od razlikovanja tri kategorije recidivista: delinkventi iz navike, delinkventi po tendenciji i profesionalni delinkventi.479 Kriterijum za razgraničenje navedenih kategorija delinkvenata je sadržina psihičkih stanja kod ovih delinkvenata - navika, tendencija, profesionalnost.
Delinkventi iz navike su društveno neprilagođene ličnosti kod kojih se ponavljanjem krivičnih dela postepeno stvara navika za kriminalnim ponašanjem, koja im omogućava da od kriminalne delatnosti egzistiraju. Sa vršenjem krivičnih dela počinju u mladosti, veoma su povodljivi, kriminalitet im postaje sastavni deo života. Navode se tri tipa delinkventa iz navike: politički zločinac, zločinac belog okovratnika i profesionalni zločinac.
Delinkvent po tendenciji takođe ima sklonost ka kriminalnom ponašanju, a od delinkventa iz navike se razlikuje prema poreklu te sklonosti. Za razliku od delinkventa iz navike, kod koga je sklonost ka kriminalnom ponašanju uslovljena spoljnim faktorima, kod delinkventa po tendenciji dominiraju faktori koji proizilaze iz ličnosti, bio-psihološki uslovi, najčešće nasledni, tako da se ova kategorija delinkvenata približava kategoriji delinkvenata psihopata. Ima shvatanja da kriminalne tendencije ne moraju poticati od nagona, već da mogu biti stečene. Na primer, stalno uživanje alkohola ili opojnih droga može razviti sklonost ka drugim oblicima devijantnog ponašanja. Ove sklonosti se učvršćuju i jačaju kao dispozicije u čijoj osnovi leže nagoni. Tako se povezuju lični i socijalni činioci u kriminalnom ponašanju recidivista.
Kategorija profesionalnih delinkvenata odlikuje se time što im je kriminalno ponašanje jedino zanimanje, jedna vrsta zanata kojim ostvaruju sredstva za egzistenciju. Ovu kategoriju kriminalaca karakteriše određen stepen kriminalne zrelosti, odlično poznavanje više kriminalnih tehnika i izrazito neprijateljski stav prema društvu. U okviru kategorije profesionalnih kriminalaca razlikuju se pojedini tipovi, pa se vrši klasifikacija profesionalnih kriminalaca zavisno od “specijalizacije” za zločinačku aktivnost i vrste izvršenih krivičnih dela. Prema Mejbl Eliot profesionalne kriminalce treba klasifikovati prema glavnim tipovima prestupa koje vrše i to: krađa lične imovine ili novca (obijanje, krađa, razbojništvo); primanje ukradenih stvari; podvaljivanje; reketiranje; kockanje.
U literaturi, pored navedene, postoje i druge klasifikacije recidivista prema različitim kriterijumima. Postoji podela na asocijalne i antisocijalne prema stepenu društvene opasnosti; profesionalne i mešovite prema specijalizaciji; sa normalnom i subnormalnom inteligencijom prema inteligenciji; povratnici aktivnog i pasivnog stanja prema karakteru i sl. Pinatel razlikuje tri kategorije recidivista: profesionalni, neprilagođeni i slučajni, dok Kavan deli recidiviste na četiri tipa: profesionalni delinkventi, kriminalci sa belim okovratnikom, lakši delinkventi i mešoviti tip.
Uzroci recidivizma i karakteristike ličnosti recidivista
Osnovno pitanje u kriminološkim izučavanjima recidivizma je saznavanje njegove uzročnosti. U kriminološkoj literaturi se ističe (Milutinović) da recidivizam uglavnom ima iste uzroke koje ima kriminalitet ili da je kriminogeneza recidivizma i primarnog kriminaliteta u suštini zajednička. To znači da na ponavljanje vršenja krivičnih dela utiču egzogeni faktori vezani za društvene okolnosti i uticaje iz spoljašnje sredine, kao i endogeni faktori vezani za karakteristike ličnosti recidivista. Kao što uzroke primarnog kriminaliteta treba posmatrati na planu makro i mikro delovanja niza faktora, tako i uzroke recidivizma treba objašnjavati delovanjem materijalno ekonomskih uslova života, društvene strukture i nejednakosti, postojanjem različitih socijalnih uloga i položaja, delovanjem užih i širih društvenih grupa, ali i uticajem izvesnih specifičnih faktora koji se ne javljaju kod primarnog kriminaliteta.
Prema dosadašnjim istraživanjima, uzroke recidivizma treba sagledavati kroz delovanje sledećih faktora: (1) loši materijalni uslovi života (siromaštvo, beda, nezaposlenost), (2) nepovoljna porodična sredina (nepotpuna porodica ili loši porodični odnosi), (3) nedovoljno i nepotpuno obrazovanje, i nezaposlenost (nizak stepen obrazovanja, bez zanimanja i zaposlenja), (4) primena neodgovarajućeg tretmana prilikom izvršenja kazne u instituciji, (5) dejstvo zatvorske zajednice u pogledu uticaja “kriminalne zaraze” i preteranog prilagođavanja za zatvorske uslove života, (6) nepovoljno prihvatanje od strane društvene sredine posle izlaska iz ustanove i nedovoljna postpenalna pomoć, (7) delinkvencija u maloletstvu (najzastupljenija uzrastna kategorija među povratnicima je od 25 do 29 godina i, prema nekim istraživanjima, njihova “kriminalna karijera” počela je još u maloletstvu). Pored socijalnih faktora koji utiču na javljanje recidivizma, značajnu ulogu u ponavljanju vršenja krivičnih dela imaju osobine ličnosti. U literaturi se ističe da se povratnici, gledano psihološki, odlikuju određenim osobinama, koje su pogodne za ponavljanje kriminalnog ponašanja. To su, pre svega, sklonosti i navike za vršenje krivičnih dela; brzo, osetljivo i afektivno reagovanje; snižen prag tolerancije na frustracije. Prema nekim analizama psiholoških karakteristika ličnosti recidivista, recidivisti pokazuju nedovoljnu istrajnost u radu, skloni su lakom i površnom raspoloženju, sistematski planiraju izvršenje krivičnog dela, svojim ponašanjem ostavljaju utisak snažne i otporne, posebno opasne, ličnosti. Međutim, ta agresivnost, bezobzirnost u brutalnost predstavljaju izraz slabosti same ličnosti, slabe strukture ličnosti, koja se produbljuje sa svakim novim izvršenim krivičnim delom.484 Na osnovu ispitivanja koja je izvršila Kriminološka sekcija pri Nacionalnom centru za prevenciju društvene odbrane u Italiji, za razliku od primarnih učinilaca, povratnici su pokazali slabije stvaralaštvo, slabiju kontrolu fantazije, visok stepen stereotipnosti, visok stepen istrajnosti, učestale pojave defektnih intelektualnih svojstava, veću sumnjičavost i agresivnost prema okolini, češće depresivne reakcije, manji stepen osećanja krivice i slabiju prognozu.
Istraživanja vršena u KPD u Mariboru i Igu pokazala su da kod povratnika postoji: niži nivo inteligencije u odnosu na neosuđivana lica, stereotipnost u reagovanju, slabiji stavovi u porodičnoj, zdravstvenoj, emocionalnoj i profesionalnoj prilagođenosti, kao i nesrazmera između realnih mogućnosti za vođenje kriminalnog života i vrednosti koristi iz krivičnih dela koja vrše.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments