Na osnovu individualnih obeležja osobe se razlikuju jedna od druge. Prema tome, pod identifikacijom osoba podrazumevamo upoređivanje odre- đenog broja identifikacionih obeležja, pri čemu se ustanovljava podudarnost odnosno različitost između osoba koje se upoređuju.
Kriminalistički metodi identifikacije predstavljaju načine na koje mo- žemo utvrditi identitet nekog lica, živog ili preminulog. Kada govorimo o leševima, upotreba metoda identifikacije je nužna, jer je njihovo identifikova- nje od krucijalne važnosti za rešavanje krivičnog dela ili nesrećnog slučaja, odnosno za operativni rad organa unutrašnjih poslova.
Odontološka identifikacija leševa ponekad predstavlja jedini način utvrđivanja identiteta leša. Naime, u situacijama kada se preminulo lice ne može identifikovati metodama kao što su prepoznavanje na osnovu fotografi- je i ličnog opisa, daktiloskopija, prepoznavanje stvari nađenih pored leša i dr., javlja se potreba za odontološkom identifikacijom. Naime, zubi predstavljaju najtvrđi materijal u čovekovom telu. Otporni su i često ostaju sačuvani čak i nakon velikih nesreća, kao jedini materijal pogodan za identifikaciju. Dental- ni stomatološki kartoni su jedinstveni za svakog pojedinca. Ova jedinstvenost posledica je različitih stomatoloških tretmana kroz koje ljudi prolaze tokom života. Stoga, zubi predstavljaju idealan materijal za identifikaciju, pod uslo- vom da su sačuvani stomatološki kartoni i da postoji mogućnost kompara- tivne odontološke analize. Međutim, čak i u slučajevima kada nije moguće izvršiti komparaciju, možemo se osloniti na DNK analizu kao metod identifi- kacije koji sve više dobija na značaju. 1. Pojam i istorijski razvoj odontologije Definiciju odontologije ili forenzičke stomatologije, kako se ova grana medicine još naziva, dali su Kajzer i Nilson još 1970. godine. Po njima, odon- tologija je grana forenzičke medicine koja se, u interesu pravde, bavi pravil- nim rukovanjem i pregledanjem dentalnih dokaza, kao i pravilnom procenom i prezentacijom dentalnih nalaza.
Postoje tri velike oblasti kojima se forenzička stomatologija bavi, a to su: pregled i procena povreda zuba, vilica i oralnog tkiva nastalih iz različitih razloga; pregled tragova sa mogućnošću eliminacije ili moguće identifikacije osumnjičenog kao izvršioca krivičnog dela i pregled dentalnih ostataka (bilo delimičnih ili u celini, uključujući sve tipove dentalnih popravki) bilo nepoznatih osoba ili tela sa mogućnošću identifikacije istih.
Odontologija se koristi pri identifikaciji leševa u onim slučajevima kada je, zbog odmaklih truležnih promena, nemoguće primeniti neku drugu metodu. Da bi se obavila odontološka identifikacija, potrebno je: uzeti otiske vilice sa zubima, ili ukoliko je moguće, uzeti lobanju leša; operativnim radom doći do pretpostavke o mogućem identitetu leša i na osnovu pretpostavke o identitetu leša, pribaviti stomatološki karton iz ordinacije u kojoj se to lice lečilo. Nakon ispunjenja ovih uslova, pristupa se odontološkoj identifikaciji koju vrši stručno lice odnosno stomatolog–veštak, na osnovu upoređivanja zuba u vilici leša sa podacima u stomatološkom kartonu.
Odontologija, kao grana moderne medicine, svoje korene vuče iz dale- ke prošlosti. Smatra se da je prva identifikacija na osnovu zuba izvršena 66. godine pre nove ere. Naime, Agripina, majka rimskog imperatora Nerona, na- redila je ubistvo ljubavnice svog muža Klaudija. Glava Lole Pauline donese- na je Agripini i ona je potvrdila njen identitet na osnovu diskoloracije zuba.4 Prva osoba koja se spominje u istoriji odontologije u Americi je Pol Rivere, zlatar i zubar, koji je 1776. godine identifikovao ostatke doktora Džo- zefa Vorena, na osnovu proteze, koju je napravio za njega i time pokazao da se dentalne proteze mogu koristiti za identifikaciju.
Dentalni nalazi su prvi put korišćeni na sudu u Sjedinjenim Američkim Državama 1849. godine u slučaju ubistva profesora sa Harvarda, Džordža Parkmena, kojeg je ubio kolega sa univerziteta, Džon Vebster. Naime, u Vebsterovoj kancelariji nađeni su ljudski ostaci, dok su u kaminu pronađeni ostaci gornje vilice. Zubar Nejtan Kip identifikovao je delove gornje vilice kao Parkmanove na osnovu popravke koju je, kao Parkmanov zubar, izvršio tri godine ranije. Stomatološki dokazi su bili zapanjujući i Vebster je progla- šen krivim za ubistvo svog kolege, nakon čega je i obešen.
Ipak, pravim početkom odontologije smatra se masovna tragedija koja se desila u Parizu, 1897. godine, kada je buknuo požar u jednoj od tržnica. Iz- gorelo je 117 ljudi, a najveći doprinos u identifikaciji dali su stomatolozi koji su žrtve identifikovali na osnovu zuba. Nakon Drugog svetskog rata pojavile su se teorije da je Adolf Hitler pobegao sa svojom suprugom, Evom Brun. Međutim, istina je da su oboje izvršili samoubistvo, a da su im tela spaljena i zakopana u tajnosti od strane ruskih vojnika. Hitlerov identitet je potvrđen kada su pronađeni delovi njegove vilice na kojima su se videli ostaci rekon- strukcije kao i dokazi periodontalnih bolesti, a identifikacija je izvršena uz pomoć stomatološkog kartona koji je sačuvao njegov stomatolog.
Forenzička stomatologija pokazala je svoju vrednost omogućivši iden- tifikaciju žrtava nastradalih u terorističkom napadu 11.9.2001. godine, kada su razorene zgrade Svetskog trgovinskog centra, bombardovanju Balija 2002. godine, i stravičnom cunamiju koji je pogodio Severoistočnu Aziju 2004. go- dine, kada je pomoću odontološke identifikacije identifikovano čak 90% žr- tava.
Što se tiče naših područja, odontologija datira s početka XX veka. Prva dva imena koja se spominju u tom kontekstu su imena Avgust Cerar i Juraj Kalaj. Nakon njih, odontologija se slabo razvijala. Međutim, njena korist je bila velika prilikom identifikacije žrtava masovnih tragedija, kao što su avi- onska nesreća na Krku 1971. godine, kada je poginulo 78 ljudi, železnička nesreća na pruzi u Zagrebu 1974. godine, avionska nesreća kod Dubrovnika 1996. godine i dr. Raspadom bivše SFRJ i početkom rata dolazi do najvećih masovnih stradanja na našim područjima. Pronalaskom velikog broja ljud- skih ostataka ekshumiranih iz masovnih grobnica bilo je neophodno utvrditi njihov identitet. Identifikacija pronađenih tela na osnovu karakteristika zuba pokazala se i dokazala kao prvi, nezamenjiv i vrlo bitan postupak u utvrđiva- nju identiteta ljudskih ostataka.
Danas, forenzička stomatologija je najrazvijenija u Americi, Velikoj Britaniji, zemljama Dalekog istoka, međutim zbog svog značaja u identifika- ciji dobija svoje mesto i u pravnim sistemima u kojima nije bila zastupljena. 2. Postupak odontološke identifikacije Odontološka identifikacija preminule osobe najvažnija je funkcija fo- renzičke stomatologije. Naime, komparativna analiza antemortem stomato- loških kartona, odnosno rendgen snimaka zuba sa postmortem dentalnim na- lazima preminule osobe, odavno se smatra jednom od najpouzdanijih metoda identifikacije. Iako se karakteristike zuba tokom života menjaju zbog bolesti, restauracije ili nošenja proteza, nakon smrti promene se mogu odvijati veko- vima. Američko društvo stomatologa objavilo je uputstva za obavljanje po- stupka odontološke identifikacije koja su primenjiva svuda u svetu. Postupak uključuje: (1) prikupljanje delova tela i zuba (2) pregled vilice sa zubima (3)odvajanje odnosno vađenje čeljusti (4) utvrđivanje statusa vilice sa zubima(5) fotografisanje vilice sa zubima (6) pravljenje gipsanog odlivka i (7) izradu rendgenskih snimaka vilice sa zubima i čeljustima.
Postupak odontološke identifikacije moguć je jedino komparacijom antemortem7 i postmortem dentalnih obeležja, ukoliko postoji pretpostavka o identitetu. S tim u vezi, forenzički stomatolog pri pregledu mora proučiti postojeće zube, nedostatke zuba, vrstu zuba, položaj, morfologiju i patologiju zubne krune i zubnih korena i dr. Takođe, neophodno je pregledati i paradont, koštanu strukturu (maksilarne sinuse, nosnu kost, mišiće i zglobne nastavke vilice) i oralnu sluznicu. 3. Određivanje starosti zuba Poznavanje bioloških promena koje određuju rast i razvoj zuba pred- stavlja polaznu osnovu za određivanje starosti neidentifikovanih leševa po- moću zuba. Redosled promena zavisi od mnogih činilaca, kao što su opšti te- lesni razvoj, genetski uticaj, konstitucija osobe, ishrana, rasna pripadnost i dr. Određivanje starosti leša je znatno teže nakon završenog rasta i razvoja zuba iz razloga što su, iako trajne, promene u strukturi tvrdih tkiva su jedva vidlji- ve. S tim u vezi, razlikujemo četiri starosne kategorije prema karakterističnim promenama na zubima: (1) period intrauterinog razvoja (2) novorođenačko i dečje doba (3) adolescentno doba i (4) razdoblje odrasle i starije dobi.
Prvi znakovi razvoja zuba kod fetusa javljaju se u petoj ili šestoj nede- lji intrauterinog razvoja, kada se razvija zubna gredica. U novorođenačkom dobu, po pravilu, nema zuba, te se starost određuje na osnovu mineralizacije, dok je adolescentno doba period intenzivnog rasta i razvoja. Naime, u prvih šest meseci životna dob se određuje na osnovu stepena mineralizacije mleč- nih zuba, a od šestog meseca pa nadalje prema hronologiji nicanja zuba, od- nosno prema stepenu razvoja korena.
Analizom razvoja zuba i naknadnim po- ređenjem sa grafikonima razvoja starost dece može se utvrditi sa približnom tačnošću od 1,6 godina.8 Nakon nicanja drugog trajnog kutnjaka u dvanaestoj godini života dolazi do stagnacije u rastu zuba, koja obično traje do osamna- este godine, kada niču umnjaci. S obzirom na to da su umnjaci najpodložniji promenama, te često ostaju retinirani, a kod određenog broja ljudi nikad se ni ne razviju, stepen tačnosti određivanja starosne dobi leša nakon nicanja drugog kutnjaka je sve manji.9 Pouzdanim pokazateljem starosti smatra se završetak rasta umnjakovih korena koji se dešava u dvadeset trećoj odno- sno dvadeset četvrtoj godini života. Međutim, da bi se obezbedilo što tačnije određivanje starosti leša, neophodno je da forenzički stomatolog izvrši pre- gled cele denticije, te da svoju procenu temelji na što više podataka. Nakon završetka rasta i razvoja dentalna procena starosti bazira se na promenama u strukturi tvrdih zubnih tkiva, uzrokovanim starenjem.10 4. Određivanje rase i pola Izgled i veličina lobanje, pre svega, zavisi od rasne pripadnosti leša. Najveće promene postoje u morfologiji kostiju lica, pogotovo nosne kosti, zigomatične kosti, te čeone kosti sa frontalnim sinusima. Nauka koja se bavi identifikacijom ljudskih, pre svega, skeletnih ostataka, naziva se forenzička antropologija. Ova nauka svoja znanja bazira na fizičkim karakteristikama kao što su pol, starost, rasa i visina.11 Prema rasnim obeležjima, forenzička antropologija lobanje svrstava u sledeće tipove: (1) lobanje pripadnika bele rase, (2) lobanje pripadnika crnač- ke rase i (3) lobanje pripadnika mongoloidne rase. Zubi pripadnika pomenu- tih triju rasa imaju svoja karakteristična obeležja. Naime, pripadnici bele rase imaju tzv. Karabalijevu kvržicu, koja ne postoji kod mongoloida i crnaca.12 Kod mongoloida su karakteristični loptasti sekutići dok su kod crnaca zubni lukovi sa čeljustima širi i izbočeniji nego kod ostalih dveju rasa. Što se tiče same lobanje, kod pripadnika bele rase ona je zaobljena, dok je potiljak po- višen, orbita trouglasta, a nepce izduženo i usko. Lobanja je kod mongoloida četvrtasta, potiljak je šiljast, orbita zaobljena, nepce veliko i zaobljeno, a lice je široko. Pripadnici crne rase imaju izduženu lobanju, malen potiljak, četvrtastu orbitu, dugačko nepce, dok lice karakterišu izbočene čeljusti.13 Iako spe- cifična obeležja rase koja se odnose na vilicu sa zubima ali i samu lobanju, de facto postoje, ona se sve teže zapažaju zbog čestih mešanja rasa. Egzistiraju jedino u izolovanim područjima gde pripadnici rasnih grupa žive u homoge- nim zajednicama i gde su mešanja između rasa zabranjena.
Pol neidentifikovanog leša se, prema dentalnim i koštanim delovima lica i glave, može utvrditi u 70% slučajeva, a po kostima karlice u 98%. Vrlo često se, prilikom arheoloških iskopavanja odnosno ekshumacije tela iz ma- sovnih grobnica, ne mogu prikupiti sve kosti iste osobe, te zubi i lobanja predstavljaju jedini pravi materijal za identifikaciju.
Prilikom identifikacije pola posmatra se veličina zuba i njihov položaj u zubnom luku. Naime, muškarce karakterišu veći očnjaci15, a žene razvijeniji gornji sekutići koji su širi od očnjaka. Umnjaci češće nedostaju kod žene, dok se prekobrojnost zuba češće pojavljuje kod muškaraca. Osim navedenog, i izgled zubnih lukova je drugačiji kod žena u odnosu na muškarce. Kod žena je zaobljeniji i ima oblik poluelipse, dok je kod muškaraca četvrtastiji zbog istaknutosti očnjaka. Lobanja je, po pravilu, manja kod žena, naročito nosni deo i donji deo lica. Čelo je nisko i strmije nego kod muškaraca, dok je donja vilica lakša, nežnija sa zašiljenim vrhom. Telo donje vilice je kod žena tanje i sa lukovima zaklapa uglove od 130 stepeni, za razliku od muškaraca kod kojih je ugao donje vilice oko 120 stepeni. 5. Izolacija DNK iz zubnih tkiva Tokom dvadesetog veka pregledi zuba su predstavljali polaznu osnovu u identifikaciji tela i ljudskih ostataka. Jedna od najčešće korišćenih meto- da identifikacije na osnovu zuba je komparativna odontološka identifikacija. Međutim, i ona ima svojih mana kao što su loš kvalitet stomatoloških kartona, nemogućnost pronalaska odgovarajućeg stomatološkog kartona, velika razli- ka u nomenklaturama u različitim delovima sveta i dr. Upravo ovi nedostaci su stvorili osnov za napredak u oblasti DNK identifikacije. Zahvaljujući Aleku Džefrizu otkrivena je mogućnost korišćenja metoda molekularne biologije za dokazivanje identiteta. Naime, engleski genetičar Džefriz utvrdio je da su određeni segmenti DNK u pojedinim genima potpuno individualni i da se razlikuju od osobe do osobe, slično crtežima papilarnih linija. On je proces izdvajanja ovih genetskih markera nazvao uzimanjem “otiska DNK”, što je trebalo, simbolično, da pokaže kako novi metod identifikacije ima i istovetan stepen pouzdanosti kao daktiloskopija.
Prirodna otpornost tvrdog tkiva zuba na spoljašnje uslove omogućava odličan izvor DNK materijala. U slučajevima kada konvencionalne metode odontološke identifikacije ne daju zadovoljavajuće rezultate, ovaj biološ- ki materijal može da obezbedi neophodnu vezu za dokazivanje identiteta.18 Ukoliko postoji sumnja u identitet leša, moguće je DNK izdvojen iz zuba uporediti sa poznatim uzorkom nastalim za vreme života. Veliku ulogu u re- šavanju ovog problema imaju i DNK baze podataka učinilaca krivičnih dela koje su počele da se formiraju još krajem devedesetih godina prošlog veka u pojedinim razvijenijim državama.
Jedan od problema koji se javlja u forenzici je pronalaženje adekvat- nog uzorka za izolaciju DNK. Ponekad je uzorak mali ili kontaminiran te ne sadrži dovoljne količine DNK materijala potrebne za analizu. Poznato je da je DNK podložan različitim hemijskim, mehaničkim i termičkim uticajima, te je usled toga sklon propadanju i pucanju. Vrlo male količine DNK dobro su očuvane u unutrašnjosti zuba, gde su hermetički zatvorene i zaštićene od spoljašnjih uticaja. Razvojem tehnologije otkriven je postupak umnožavanja malih količina DNK, koji se temelji na postupku lančane polimeraze (PCR metod), a čiji je cilj povećavanje količine DNK materijala taman toliko da se dobije dovoljna količina koja omogućava DNK analizu.
Iako se razlikuju po obliku i veličini, zubi imaju sličnu histološku struk- turu. Dentin je vezivno tkivo koje formira glavnu strukturnu osu zuba i teško je dostupan oralnoj sredini. Na krunici zuba dentin je prekriven gleđu koja je ektodermalnog porekla i predstavlja izuzetno mineralizovano tkivo. Koren dentina je prekriven cementom, još jednom vrstom kalcifikovanog vezivnog tkiva. Dakle, meko tkivo unutar krunične i radikularne pulpe sačinjeno je od odontoblasta, fibroblasta, endotelnih ćelija, perifernih nerava, nediferencira- nih mezenhimalnih ćelija i jezgrovnih komponenti krvi koje su bogat izvor DNK.21 Ekstrakcija DNK iz ljudskog tela predstavlja težak zadatak i zavisi, kako od brojnih faktora sredine, tako i od same procedure ekstrakcije. Među- tim, iskustvo je pokazalo da je DNK iz tvrdih tkiva kao što su kosti i zubi naj- stabilnija čak i nakon truljenja tela.22 T. C. Boles je uspeo da ekstrahuje DNK iz zuba koji je bio zakopan više od 80 godina, čime je potvrđena postojanost DNK u zubima leševa koji su dugo godina pod zemljom. Moguće je izdvojiti jednu osobu od ostalih, sa velikom preciznošću, počevši sa samo 1 ng ili ma- nje ciljane DNK, dok je količina DNK koja se može dobiti iz kutnjaka sa pul- pom oko 15-20 mg. Nedavna istraživanja otkrila su da mitohondrijalna DNK može biti ekstrahovana iz praha dentina dobijenog kriogenim buđenjem, te preko dentina u slučajevima kada je urađena ispuna korena zuba.23 Faktori koji utiču na količinu DNK u zubu su: (1) tip zuba (sekutić, očnjak, prednji kutnjak), (2) stanje zuba pre procesa ekstrakcije (odnosno stepen raspadanja), (3) stanje zuba usled pretrpljene traume, (4) vremenski period od ekstrakcije do izolacije DNK i (5) starost pojedinca odnosno preminulog. Izolacija DNK iz zuba može se vršiti na različite načine, kao što su drobljenje celog zuba, vertikalna podela zuba, kriogeno bušenje i dr. Nakon izolacije DNK iz biološ- kog materijala pristupa se analizi DNK koja se može izvršiti upotrebom razli- čitih metoda. Naime, koriste se PCR metoda, RFLP metoda24, STR analiza25, mtDNK analiza26, Y-STR27 i miniSTR28.
Automatizacija je uobičajena u današnjim laboratorijama za amplifi- kaciju, detektovanje i analizu DNK. Većina laboratorija koje obavljaju ovu analizu opremljene su sistemima za ekstrakciju, analizatorima nukleinske kiseline, kao i posebnim softverima za analizu gena. Ono što je nekada bio komplikovan manuelni proces koji je trajao danima, danas se pomoću nave- denih instrumenata može postići za nekoliko sati.
6. Zaključna razmatranja
Forenzička odontologija, kao grana stomatologije u razvoju, unapredila je koncept identifikacije. Naime, u slučajevima kada nijedna od kriminalistič- kih metoda ne daje zadovoljavajuće rezultate, možemo se osloniti na odon- tološku identifikaciju. Forenzički stomatolozi mogu u velikoj meri pomoći prilikom određivanja starosti, pola i rase skeletnih ostataka, koristeći samo zube i lobanju leša. Trajnost zuba i njihova izdržljivost na velikim tempera- turama i prilikom bakterijskog raspadanja čini ih neprocenjivim materijalom za identifikaciju. Međutim, često se dešava da zaživotna dentalna obeležja izostaju, odnosno da ih nije moguće pribaviti ili da jednostavno ne postoje, te je nemoguće identifikovati leš ovom metodom. U tim situacijama, DNK ekstrahovan iz zuba može da obezbedi dokazivanje identiteta. S obzirom na činjenicu da je svaki pojedinac istovetan samo sa sobom i poseduje genetski kod po kojem se razlikuje od drugih ljudi, DNK analiza biološkog materijala izuzetog iz zuba predstavlja najpouzdaniju metodu identifikacije leševa.
Mirjana Belić
Comentários