Politički kriminalitet

Koncept političkog kriminaliteta predstavlja “stožer razumevanja kriminologije i celokupnog normativnog sistema društva”.229 Ipak, on je relativno zanemaren u izučavanjima kriminologa, veoma malo radova je posvećeno istorijskom razvoju i savremenim primerima političkog kriminaliteta. Nesumnjiv je značaj izučavanja političkog kriminaliteta iz više razloga: aktivnosti koje se definišu kao kriminalne samo su jedna vrsta štete koja je obuhvaćena krivičnim zakonom; vladajuća politika je uključena u odlučivanje šta se smatra krivičnim delom u okviru političkog kriminaliteta i ono što se definiše kao kriminalno ponašanje u okviru političkog kriminaliteta ne mora uvek da bude negativni fenomen. Osim toga, kako tvrdi Hilijard (Paddy Hillyard) “Politički kriminalac danas može biti vladin ministar sutra”.

Politički kriminalitet se definiše na različite načine, počev od široke definicije, koja pod političkim podrazumeva celokupan kriminalitet u jednoj državi, do definicija koje politički kriminalitet odvajaju od opšteg (konvencionalnog) kriminaliteta zbog različite motivacije ili ideologije pojedinaca ili zbog različitog konteksta u kome se ovaj oblik kriminaliteta ispoljava.231 Jedan broj pisaca naglašava ubeđenje ili motivaciju kao osnovni kriterijum za razlikovanje političkog od konvencionalnog kriminaliteta. Tako Hagan definiše politički kriminalitet kao kriminalnu aktivnost koja se vrši u ideološke svrhe, a ne zbog privatne pohlepe ili strasti. On daje listu različitih tipova motivacije i primera individualaca koji su te motivacije izrazili: sociopolitičku (Robin Hood), religioznu (Martin Luter), moralnu ili etičku (aktivisti protiv abortusa), naučnu (Kopernik ili Galileo), političke uzroke (Nathan Hale, Benedict Arnold).232 Politički odnosi u društvu, politički procesi i sukobi između pojedinaca i društvenog sistema uslovljavaju javljanje kriminalne aktivnosti iz ideoloških razloga - političkog kriminaliteta, koji obuhvata kriminalitet protiv unutrašnje i spoljne bezbednosti zemlje (izdaja, špijunaža, oružana pobuna, terorizam i slično). To su delinkventne akcije koje su društveno najekstremnije jer se suprotstavljaju određenom društvenom i političkom sistemu. Izvršioci ovih delikata ne prihvataju postojeći društveni i politički sistem i iz određenih ideoloških razloga i političkih stavova žele njegovo rušenje. Često dolazi do pojmovnog poistovećivanja terorizma sa srodnim oblicima političkog nasilja zbog toga što osnovni oblici političkog nasilja ulaze u sadržaj terorizma. Osnovni oblici političkog nasilja su: pretnja silom, prinuda, pritisak, psihofizičko zlostavljanje i mučenje, političko ubistvo, atentat, diverzija i slično, dok su složeni oblici: nasilni protesti, pobune, neredi, terorizam, subverzija, represija, teror i građanski rat.233 Kao oblik političkog nasilja, mučenje (fizičko i psihičko) obuhvata niz bolnih i ponižavajućih, racionalnih postupaka, kojima se politički protivnik želi kazniti, poniziti ili prinuditi na davanje određenih informacija. Jedan oblik političkog ponašanja i političkog protesta je štrajk glađu. To je specifičan vid autodestruktivnog, politički motivisanog protestnog ponašanja, svesno i sistematsko nasilje nad sobom, koje u zavisnosti od postavljenih ciljeva, zahteva, stepena razumnosti onih kojima je upućeno i uslova da se zahtevima štrajkača izađe u susret, može rezultirati fizičkom i psihičkom iscrpljenošću ili, čak, smrtnim ishodom.

U literaturi postoje tri shvatanja o političkom kriminalitetu: prvo shvatanje polazi od objektivnih kriterijuma i pod političkim kriminalitetom podrazumeva sve prestupe kojima se napada država, njeni organi i institucije, nezavisnost, suverenitet, teritorijalni integritet; drugo shvatanje jedini kriterijum sagledava u subjektivnom faktoru, motivima i namerama izvršioca krivičnog dela, a to je rušenje države i njenih institucija i treće, nastalo na osnovu kritike prva dva shvatanja, povezuje objektivne i subjektivne elemente jer konflikti sa političkim sistemom mogu biti izazvani i jednim i drugim razlozima. U savremenoj nauci krivičnog prava uzimaju se u obzir oba elementa jer se traži da postoji i politički objekt i politički motiv. Da bi se izbegle slabosti u definisanju objektivne i subjektivne teorije, učinjena je podela na apsolutna (prava ili čista) politička krivična dela i relativna (neprava) politička krivična dela.

Apsolutna politička krivična dela, pored svih objektivnih obeležja političkih krivičnih dela, sadrže i subjektivni kriterijum jer su pokrenuta ideološkim i političkim motivima (špijunaža, neprijateljska propaganda i dr.). Ovim krivičnim delima se vrši napad na državno i društveno uređenje, spoljnu i unutrašnju bezbednost države, tj neko političko dobro, iz političkih pobuda u cilju promene društveno-političkog sistema ili državnog uređenja zemlje. Relativna politička krivična dela su obična, klasična krivična dela usmerena na postizanje političkih ciljeva, protiv države, njenog uređenja i bezbednosti (na primer, ubistvo predsednika države ili vlade države ili najvišeg predstavnika nekog državnog organa) ili se javljaju kao sredstvo za izvršenje političkih krivičnih dela (streljanje taoca, paljenje i ubijanje za vreme pobune, krađa oružja, obuće, hrane i dr. radi pomaganja neprijateljima).236 Podela političkih krivičnih dela značajna je sa stanovišta ekstradicije jer se, prema međunarodnom pravu i krivičnim zakonicima pojedinih država237 ekstradicija ne vrši za čisto politička krivična dela. Politički sistem predstavlja osnovni i najopštiji koncept politike238 i političke nauke jer se u njemu na nivou najviše apstrakcije pokušava da racionalizuju i ujedine delovi jedne celine.239 Politički sistem pored države obuhvata i aktere politike: političke partije, interesne grupe, javno mnjenje, političku elitu, forme demokratije, itd. Odnos između političkog sistema i kriminaliteta razmatran je u kriminološkoj literaturi na različite načine. Uticaj političkog sistema na kriminalitet analizira se na dva načina: jedan je povezivanje liberalne demokratije sa pojedinim oblicima kriminaliteta, a drugi posmatranje uticaja delatnosti države na ponašanje ljudi.

Prilikom proučavanja odnosa između liberalne demokratije i pojedinih oblika kriminaliteta izneta su dva zapažanja:240 (1) proučavanje strukture delinkvencije u liberalno-demokratskom političkom sistemu otkriva da postoje izvesni prestupi, čija je priroda povezana sa njihovom političkom strukturom, na primer: prevare na izborima; korupcija političkih vođa, šefova sindikata, odgovornih u policiji, naročito u SAD i Kanadi; reket; podvođenje; revolucionarni i subverzivni politički kriminalitet; (2) na kvantitativnom planu zabeležena je veća stopa delinkvencije u zemljama sa liberalnom demokratijom nego u drugim zemljama.

Dejstvo političkog sistema može da bude posmatrano i kroz dejstvo političkih programa, uticaja pojedinih političkih partija u višepartijskom sistemu i u vezi sa političkim odnosima u društvu. Na osnovu političkog programa u svakoj zemlji se rešavaju socijalna pitanja, a uspeh u rešavanju ovih pitanja bitno utiče na ponašanje ljudi. Ukoliko svojim političkim programima država nije uspela da reši socijalna pitanja većine članova društva, dolazi do nezadovoljstva, socijalnih nemira, otpora postojećem političkom sistemu, produbljavanja društvenih protivurečnosti, što sve deluje kao kriminogeni faktor. Političke partije sa različitim političkim programima mogu da budu u sukobu i da koriste nedozvoljena sredstva za postizanje političkih ciljeva. Sem ovih kriminalnih aktivnosti, navode se i neki oblici zloupotrebe nosilaca političke vlasti i moći kroz protivzakonito bogaćenje, korupciju ili obračun sa političkim protivnicima nedozvoljenim sredstvima; primena fizičkog i psihološkog nasilja (manipulacije, ucene, pretnje) kao latentna dimenzija politike nosilaca vlasti; kršenje ljudskih prava od strane javnih službenika; onemogućavanje političkog delovanja opozicije; represivno postupanje prema političkim neistomišljenicima i slično.

U okviru određenih političkih sistema može da dođe do suzbijanja izvesnih pokreta i ideja, koje se smatraju neprihvatljivim sa stanovišta tog političkog sistema, iako se za njihovo ostvarenje koriste demokratska, nenasilna sredstva. Represivni mehanizam progona nosilaca ovih pokreta i ideja dovodi do otvorenog suprotstavljanja postojećem političkom sistemu, čak i u vidu terorističkih akcija. Gasen ova dela označava kao kriminalitet protesta, navodeći niz aktivnosti, koje ne spadaju u politička dela, ali to mogu postati kada dođe do suprotstavljanja organima reda (seljaci i kamionidžije koji blokiraju puteve, štrajkači koji ometaju druge da dođu do radnog mesta i drže zatočene poslodavce) ili u slučajevima napada na instalacije i objekte čime se ugrožava ekosistem.

Među političkim krivičnim delima posebno se izdvajaju: izdaja, špijunaža i neka vojna krivična dela. Izdaja se sastoji u pružanju pomoći neprijateljskoj zemlji u borbi protiv svoje zemlje na taj način što se učestvuje u ratu na strani neprijatelja, daju obaveštenja o tajnama svoje zemlje itd. Špijunaža se sastoji u prikupljanju u nameri predaje, saopštavanju ili predaji tajnih (poverljivih) podataka stranoj državi. Tajni podaci su od posebnog državnog, vojnog i nacionalnog interesa i oni se mogu predati i saopštiti stranoj državi ili putem izveštaja pojedinaca ili kroz rad posebnih obaveštajnih službi. Da bi onemogućila rad stranih obaveštajnih službi, države izgrađuju sisteme kontraobaveštajnih službi sa svojim specijalizovanim agencijama. Vojna krivična dela koja pripadaju političkom kriminalitetu obuhvataju sve aktivnosti kojima se ugrožava vojna bezbednost i spremnost jedne države.

U krivičnom zakonodavstvu Srbije inkriminisana su kao krivična dela protiv ustavnog uređenja i bezbednosti Srbije (Glava XXVIII): ugrožavanje nezavisnosti, priznavanje kapitulacije ili okupacije, ugrožavanje teritorijalne celine, napad na ustavno uređenje, pozivanje na nasilnu promenu ustavnog uređenja, ubistvo najviših predstavnika državne zajednice i država članica, oružana pobuna, terorizam, diverzija, sabotaža, špijunaža, odavanje državne tajne, izazivanje nacionalne, rasne i verske mržnje i netrpeljivosti, povreda teritorijalnog suvereniteta, udruživanje radi protivustavne delatnosti, pripremanje izvršenja ovih krivičnih dela i teška dela protiv ustavnog uređenja i bezbednosti.Vojna krivična dela inkriminisana su u Glavi XXXV kao krivična dela protiv vojske Srbije.

Dr Vesna Nikolić-Ristanović

Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić