1. Pojam žrtve
Zagovornici viktimologije u užem smislu pod žrtvom podrazumevaju samo žrtve krivičnih dela dok zagovornici viktimologije u širem smislu ovim pojmom obuhvataju "sve koji trpe u svojim pravima na život, zdravlje, integritet i sigurnost, kao individualne i kolektivne žrtve, bez obzira na to da li je stradanje izazvano ponašanjem ili propustom fizičke ili pravne osobe, predviđenim izričitim normativnim propisima ili pak univerzalnim konceptom ljudskih prava." Mišljenja smo da pri određivanju kriminološko-viktimološkog pojma žrtve treba poći od cilja i zadataka viktimologije. U tom smislu objektivizacija pojma žrtve uključivanjem materijalnih dobara u njega kao i apstrahovanje pojma žrtve njegovim svođenjem na pojam interesa ne bi mogli biti prihvaćeni. S obzirom na to da interakcionistička teorija predstavlja osnovu viktimologije i da bavljenje udelom žrtve u kriminalnom procesu i, na toj osnovi, izgradnja efiksanog sistema prevencije, kao što će se videti, jesu njeni glavni ciljevi, žrtvom se mogu smatrati samo nosioci određenih interesa i određenih prava na materijalnim dobrima. Problem tzv. krivičnih dela bez žrtava može biti rešen uključivanjem posredno oštećenih subjekata u pojam žrtve. Time se omogućava i razmatranje uticaja društvenih makroprocesa na viktimizaciju pojedinih članova društva, društvenih grupa i društva u celini (npr. uticaj pravnog i moralnog poretka, pada životnog standarda, nezaposlenosti i sl.) kao i objašnjenje viktimizacije pojedinih lica uzrocima koji su vezani za posredne žrtve.
Zalažemo se za pojam žrtve koji bi, sagalasno definiciji datoj u Deklaraciju UN o pravima žrtve, obuhvatio kako žrtve krivičnih dela i drugih kažnjivih radnji, tako i žrtve zloupotrebe moći, odnosno "osobe koje, pojedinačno ili kolektivno, trpe povrede, uključujući fizičku ili mentalnu povredu, emocionalnu patnju, ekonomski gubitak ili suštinsku povredu svojih osnovnih prava, kroz radnje ili propuštanja koje ne predstavljaju kršenje nacionalnih krivičnih zakona ali jesu kršenje međunarodno priznatih normi koje se odnose na ljudska prava."15 Drugim rečima, smatramo da pod žrtvom treba podrazumevati žrtvu kriminalnog ponašanja u smislu u kom smo mi kriminalno ponašanje definisali u ovoj knjizi. Polazeći od ove definicije kao osnovne mogu se razlikovati kriminološko- viktimološki pojam žrtve u užem i širem smislu.
Kriminološko-viktimološki pojam žrtve u užem smislu obuhvata fizička i pravna lica čija su dobra, prava ili interesi neposredno uništeni, oštećeni ili ugroženi kriminalnim ponašanjem. Kriminološko-viktimološki pojam žrtve u širem smislu obuhvata fizička i pravna lica i druge subjekte (društvene organizacije, socijalne grupe, društvo) čija su dobra, prava ili interesi neposredno ili posredno uništeni, oštećeni ili ugroženi kriminalnim ponašanjem. 2. Tipologije žrtava
Uprkos brojnim razlikama, postoje i određene karakteristike koje su zajedničke pojedinim grupama žrtava na osnovu kojih je moguće izvršiti njihovu klasifikaciju. Značaj klasifikacija žrtava, odnosno stvaranja njihovih tipologija, ogleda se u njihovoj koristi za sagledavanje i objašnjenje viktimizacije kao i organizovanje efikasnog sistema prevencije.
Tipologije žrtava počivaju na istoj metodološkoj osnovi kao i tipologije delinkvenata. Prvu tipologiju žrtava dao je Hentig u svojoj knjizi "The criminal and his victim". Hentig je dao tri fundamentalna pojma žrtve koji su kasnije prošireni i kompletirani od strane Elenbergera: kriminalac-žrtva, latentna žrtva i odnos kriminalac-žrtva.
Kriminalac-žrtva obuhvata slučajeve u kojima isto lice može postati kriminalac ili žrtva u zavisnosti od okolnosti. Jedno lice može sukcesivno biti kriminalac i žrtva i obrnuto (delinkventi su u detinjstvu i mladosti često bili žrtve maltretiranja i eksploatacije, delinkvent koji je izašao sa izdržavanja kazne često postaje žrtva ucena i diskriminacije. Isto lice može istovremeno biti i žrtva i delinkvent, odnosno u zavisnosti od okolnosti ono može postati jedno ili drugo (npr. u tuči ili saobraćajnoj nesreći). Takođe, u određenim okolnostima (npr. rat) i u određenim stanjima (bolest, hronično pijanstvo, razna psihička stanja) jedno lice može da postane delinkvent ili žrtva u momentu kada se iznenada manifestuje neki, do tada skriveni aspekt njegove ličnosti. Pojam kriminalac-žrtva tako unosi dinamički pristup u poimanju žrtve i obuhvatajući je u raznim nijansama i prelazima prevazilazi statično, crno-belo diferenciranje delinkventa i žrtve.
Pojam latentne žrtve ukazuje na postojanje određenih svojstava žrtve koja je čine izloženom zločinu. U okviru ovog pojma i na osnovu tih svojstava (socijalnih i biopsiholoških predispozicija) Hentig je stvorio svoju tipologiju žrtava baziranu na fenomenološkom kriterijumu. Njegova tipologija obuhvata: maloletnike, žene, stare, duševno bolesne, imigrante, pripadnike manjina, tupo-normalne, depresivne, lakome na bogatstvo, usamljene, razočarane, željne života, blokirane i dosadne. Elenberger je dodao još i nestabilne ličnosti i hvalisavce, paranoike (koji lažno prijavljuju krivična dela i tako se izlažu opasnosti od delikata osvete), neprijatelje sopstvene ličnosti, one kod kojih postoji tzv. Abelov sindrom - osećaj krivice pred drugima zbog sopstvene sreće i uspeha i one kod kojih postoji slaba želja za životom (spleen). Poslednja tri tipa su rođene žrtve.
Između delinkventa i žrtve postoje recipročni odnosi koje Elenberger svrstava u tri grupe koje se međusobno ne isključuju: čist neurotičan odnos, čista biopsihološka veza dva komplementarna tipa kod kojih je jedan negativ drugog i geno-biološka veza (recipročna privlačnost na osnovu sličnih naslednih faktora).
Ova tri pojma naznačena najpre od strane Hentiga i dalje kompletirana od strane Elenbergera trebalo je da posluže kao osnova razvijanju novih tipologija žrtve zasnovanih na dinamičkom, interakcionističkom shvatanju delikta. No, kao što će se videti, izgleda da one nisu išle ovim putem.
Mendelson je svoju tipologiju žrtava zasnovao na prilično neodređenom kriterijumu: obimu krivice ili greške žrtve. On razlikuje:19 a) nevinu žrtvu, kao idealnu, odnosno bez ikakve uloge u kriminalnom ponašanju (npr. dete-žrtva čedomorstva); b) žrtvu sa neznatnom krivicom i žrtvu iz neznanja (nedozvoljeni pobačaj); c) žrtvu koja je kriva jednako kao i delinkvent odnosno dobrovoljnu žrtvu (eutanazija); d) žrtvu koja je krivlja od zločinca (žrtva provokator iz nepažnje); e) žrtvu koja simulira i uobraženu žrtvu (paranoidne osobe, senilne osobe). Na izgled slična Mendelsonovoj, Fatahova tipologija20 stoji na čvršćim osnovama. Bazirana je na raznim stepenima uticaja žrtve na kriminalnu aktivnost delinkventa i pogodna za empirijska istraživanja i provere: a) žrtva koja ne učestvuje u krivičnom delu - žrtva koja ničim ne doprinosi izvršenju krivičnog dela ali i ne pruža nikakav otpor usled nemoći ili nemogućnosti da shvati njegov značaj (novorođenče, lice u snu i sl.) i žrtva koja pruža otpor i teži sprečavanju krivičnog dela; b) latentna ili predisponirana žrtva - žrtva sa biopsihološkim predispozicijama (deca, stari, gluvi, slepi, nemi, invalidi i sl.), socijalno predisponirane žrtve (političari, vozači taksija, blagajnici, stranci i sl.) i psihološki predisponirane žrtve (lakome, naivne, glupe, sujeverne i sl.); c) žrtva-provokator (posredno provokativna ili nepažljiva žrtva i žrtva koja svojim ponašanjem izaziva izvršenje krivičnog dela); d) žrtva koja učestvuje u samom izvršenju krivičnog dela svojim pasivnim ponašanjem ili aktivnim pomaganjem delinkventu; e) lažna žrtva - lice koje se predstavlja kao žrtva iako to nije, bilo da to čini u zloj nameri (zbog osvete) ili bez takve namere (paranoidne osobe, mitomani, deca) i žrtve sopstvenog namernog ili nenamernog ponašanja (žrtve samoubistva, žrtve saobraćajnih nesreća koje su same izazvale svojom nepažnjom). Uzimajući za osnovu tipologiju žrtava kriminaliteta uopšte koju je dao Fatah i imajući u vidu postojeća saznanja o ženama žrtvama i saznanja do kojih je došla sopstvenim istraživanjem viktimizacije žena, V. Nikolić-Ristanović je stvorila tipologiju žena-žrtava kriminaliteta.23 Dok po shvatanju nekih starijih viktimologa (npr. Hentig, Fatah i dr.) žene predstavljaju poseban tip žrtava, u novijoj viktimološkoj literaturi postoji tendencija da se u okviru ove grupe žrtava vrše dalje klasifikacije i ustanovi koje su to žene koje se mogu smatrati posebno ugroženim kriminalitetom. Nikolić-Ristanović razlikuje sledeće tipove žena- žrtava: - latentna ili predisponirana žrtva ili žena-žrtva sa bio-psihološkim i psi- hološkim predispozicijama (ženska deca, mlade žene, trudne žene, duševno bolesne, duševno poremećene i duševno zaostale žene, žene naučene na trpljenje, bespomoćne, lakoverne, neodlučne i sl.) i žene socijalno predisponirane viktimizaciji (neudate, udate, žene sa niskim nivoom obrazovanja, studentkinje, domaćice, radnice u uslužnim delatnostima, turistkinje, prostitutke i sl.);
- žene koje postaju žrtve na osnovu svog odnosa sa učiniocem (supruge, ljubavnice, kćerke, komšinice i dr.);
- žene koje ne stoje ni u kakvom odnosu sa učiniocem (pretežno žene-žrtve seksualnih delikata);
- žene koje ne doprinose sopstvenoj viktimizaciji (ženska deca, žene-žrtve učinilaca sa kojima se nisu ranije poznavale);
- žene koje zahtevaju izvršenje krivičnog dela, na njega pristaju i u njegovom izvršenju sarađuju (žene žrtve nedozvoljenog prekida trudnoće, obljube ili protivprirodnog bluda sa licem koje nije navršilo 14 godina, vanbračne zajednice sa maloletnim licem i sl.);
- žena žrtva-provokator;
- žena žrtva koja se ne ponaša provokativno ali učinilac njeno ponašanje tako ocenjuje (žena koja napušta bračnu ili vanbračnu zajednicu zbog maltretiranja od strane učinioca, žena koja odbija zasnivanje ljubavničkog odnosa i sl.)
- žena žrtva koja ne sprečava svoju viktimizaciju;
- žena žrtva koja sprečava svoju viktimizaciju (žena koja se suprotstavlja fizičkim otporom, kombinacijom fizičkog i verbalnog otpora i sl.);
- žena žrtva koja ne prijavljuje krivično delo izvršeno prema njoj;
- žena žrtva koja prijavljuje krivično delo i biva izložena sekundarnoj viktimizaciji u krivičnom postupku;
- lažna žrtva - žena koja prijavljuje krivično delo koje prema njoj nije izvršeno, stvara probleme organima krivičnog pravosuđa i izaziva nepoverenje prema stvarnim žrtvama.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments