Viktimogene predispozicije predstavljaju one karakteristične crte ili one posebne osobine i okolnosti koje čine da određeni subjekt, bilo stalno bilo povremeno bude izloženiji ili manje zaštićen od drugih, pa samim tim podložniji da postane žrtva određenog kriminalnog ponašanja ili određenog tipa kriminaliteta.24 Subjekt koji poseduje jednu ili više viktimogenih predispozicija predstavlja latentnu žrtvu.
Poznavanje viktimogenih predispozicija od posebnog je značaja za prevenciju kriminaliteta. Saznanja o njima treba da omoguće otkrivanje potencijalnih žrtava i razvijanje metoda efikasnog predviđanja stepena i prirode rizika ili viktimološke opasnosti pojedinih osoba. Na njihovom poznavanju treba da budu zasnovana i sredstva individulane i opšte zaštite od kriminaliteta pomoću kojih bi se rizik viktimizacije sveo na najmanju meru.
Viktimogene predispozicije mogu biti klasifikovane na različite načine, tj. po raznim kriterijumima. Prema poreklu se mogu razlikovati urođene i stečene predispozicije. Urođene predispozicije su biološke i fizičke karakteristike koje postoje od rođenja (pol, mentalna zaostalost, gluvonemost). Stečene predispozicije su one koje se stiču tokom života - psihološke i socijalne (zanimanje, lakomost, naivnost).
Prema vremenskom periodu u kojem je neko, s obzirom na određena svojstva, predisponiran da postane žrtva razlikuju se stalne, privremene i prolazne predispozicije. Stalne su one viktimogene predispozicije koje neko lice izlažu riziku viktimizacije u toku celog života. Takve su sve urođene predispozicije. Privremene predispozicije su one koje izlažu neko lice riziku viktimizacije samo određeno vreme (uzrast, zanimanje). Prolazne viktimogene predispozicije traju samo određeno kratko vreme. Takve predispozicije su npr. stanje pijanstva i bolest.
Prema ulozi koju imaju u nastanku i izvršenju kriminalnog ponašanja mogu se razlikovati: predispozicije koje stvaraju kod potencijalnog delinkventa ideju za izvršenje kriminalnog ponašanja, predispozicije koje utiču na delinkventov izbor žrtve i predispozicije koje olakšavaju zadatak delinkventu.
I najzad, moguće je klasifikovati viktimogene predipozicije prema njihovoj prirodi. Ova klasifikacija, budući najjednostavnija i najpogodnija za analizu pretežno je usvojena u viktimologiji (Elenberger, Fatah, Šeparović). Međutim, i u okviru klasifikacija zasnovanih na ovom kriterijumu ima razlika. Elenberger, na primer, razlikuje najpre posebne i opšte predispozicije.25 U prvu grupu ulaze biološke, psihološke i socijalne predispozicije dok drugu čine one predispozicije koje formiraju "rođenu žrtvu" ili "žrtvu recidivistu". U okviru ove poslednje grupe, on razlikuje mazohizam i druge oblike autoneprijateljstva, nedostatak volje za životom (spleen) i "Abelov sindrom". Elenberger smatra da ove karakteristike predodređuju određeno lice da stalno postaje žrtva.
Koncept rođene žrtve je izložen opravdanoj kritici najpre od Pinatela a zatim i od strane Fattaha. Pinatel26 s pravom ukazuje na opasnost od ovakvih analogija sa Lombrozovim konceptom rođenog zločinca, koji je i sam odbačen od strane kriminologa kao proizvoljan i nenaučan. Zato Pinatel smatra da se može govoriti jedino o latentnoj žrtvi, imajući u vidu manje ili veće mogućnosti za postajanje žrtvom koje takođe moraju biti utvrđene na osnovu konkretnih empirijskih istraživanja. Fatah, klasifikujući viktimogene predispozicije i uzimajući kao kriterijum njihovu prirodu, razlikuje bio-psihološke, socijalne i psihološke predispozicije.27 Šeparović je ovakvoj klasifikaciji dodao još i situacione predispozicije, što je u skladu sa pažnjom koja se u poslednje vreme poklanja viktimogenim situacijama kao socijalnim situacijama koje pogoduju izvršenju kriminalnog ponašanja.28 Njegova klasifikacija viktimogenih predispozicija, dakle, obuhvatža: lične predipozicije (biološke i psihološke), društvene i situacione (konfliktne situacije, vreme, mesto).29 Takva klasifikacija je ujedno i jedino ispravna, s obzirom na to da se viktimizacija ne može objasniti bez sagledavanja kompleksa ličnih i društvenih predispozicija u određenom vremenskom i prostornom okviru, tj. bez sagledavanja mikro i makro viktimogene situacije u celini.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
댓글