Najprostije rečeno viktimologija je učenje o žrtvi: victima (lat.) - žrtva i logia (grč.) - znanje, učenje, nauka. U pogledu određenja pojma viktimologije postoje različita shvatanja koja proističu iz razlika u shvatanju njenog predmeta i odnosa sa drugim naukama.
Razlike su došle do izražaja već na samom početku razvoja viktimologije. Tako, još u radovima Hentiga i Mendelsona predmet viktimologije određen na različite načine. Mendelson se zalagao za predmet viktimologije u širom smislu koji bi pokrio bavljeme problemima ne samo žrtava kriminaliteta već i žrtava prirodnih katastrofa, povreda na radu, ratova i
sl. Jednom rečju, on je zagovarao postojanje viktimologije ljudskih prava koja bi bila samostalna naučna disciplina.3 Na drugoj strani, Hentig se zalagao za viktimologiju kao poddisciplinu kriminologije koja bi se bavila samo pitanjima vezanim za žrtve kriminaliteta. Neslaganja u vezi predmeta viktimologije i njenog odnosa sa drugim naukama nisu razrešena ni do danas. Razlike u shvatanjima viktimologije došle su do izražaja u različitim pravcima u savremenoj viktimologiji i te pravce različiti autori identifikuju na različite načine. Tako, Karmen4 pravi razliku između konzervativne, liberalne i radikalno-kritičke, a Mobi i Voklejt5 između pozitivističke, radikalne i kritičke viktimologije.
Prema Karmen, konzervativni pravac u viktimologiji ograničava njen predmet na žrtve tzv. uličnog kriminaliteta i stavlja akcenat na ličnu odgovornost žrtava za ono što im se desilo i na oslanjanje građana na "sopstvene snage" a ne na državu u pogledu prevencije viktimizacije, izbegavanja rizičnih situacija, pružanja otpora i oporavljanje od posledica viktimizacije. Konzervativna struja u okviru viktimologije vidi krivičnopravni sistem kao garanta retributivne pravde kroz zadovoljenje žrtava saznanjem da se učinioci krivičnih dela kažnjavaju za počinjena krivična dela. Na drugoj strani, zagovornici liberalne struje u viktimologiji smatraju da predmet viktimologije treba da obuhvati ne samo pitanja vezana za žrtve uličnog kriminaliteta već i probleme žrtava drugih, manje vidljivih, oblika kriminaliteta kao što su kriminalitet belog okovratnika i strukturalni kriminalitet. Pristalice liberalnog pravca se zalažu za pomoć žrtvama kroz različite oblike specijalizovanih službi kao i za naknadu štete i mirenje kao adekvatnije načine rešavanja konflikata između učinioca i žrtve u odnosu na krivično gonjenje i kazne. Jednom rečju, u centru pažnje pristalica liberalnog pravca nije odgovornost žrtve već njena zaštita.
Radikalno-kritički pravac u viktimologiji zagovara dalje širenje predmeta viktimologije i njeno bavljenje, ne samo žrtvama kriminaliteta, već i žrtvama drugih oblika ljudskog stradanja uključujući zagađenje okoline, povrede i oštećenja zdravlja na radu, brutalnost policije, diskriminativne institucije i radnje drugih nosioca moći i privilegija. Ovako određen predmet viktimologije se dobrim delom poklapa sa Mendelsonovim određenjem i obuhvata, pored žrtava tradicionalnog kriminaliteta i žrtve kriminaliteta belog okovratnika i državnih zločina, jednom rečju, "institucionalna nedela kojima se krše ljudska prava". Ovaj pristup u fokus interesovanja viktimologije, pored pojedinaca, stavlja i grupe ljudi i zalaže se za povezivanje teorije i društvenog aktivizma radi zaštite interesa žrtve. Posebno je značajno istaći da zagovornici ovog pravca u viktimologiji i krivično-pravni sistem vide kao izvor viktimizacije s obzirom na to da on više čuva interese moćnih društvenih grupa nego interese žrtava.
Pozitivističku viktimologiju je na najbolji način definisao Majers (Miers) ističući kao njene glavne karakteristike identifikaciju faktora koji doprinose nepravilnoj rasprostranjenosti viktimizacije, fokus na interpersonalna nasilna krivična dela i doprinos žrtve sopstvenoj viktimizaciji. Na taj način, stavovi zagovornika pozitivističke viktimologije o predmetu viktimologije se uglavnom poklapaju sa onim za šta se zalažu zagovornici viktimologije koju Karmen označava kao konzervativnu.
Takođe, radikalna viktimologija, onako kako su je okarakterisali Mobi i Voklejt, u osnovi se, po shvatanju predmeta viktimologije, podudara sa radikalno-kritičkom viktimologijom o kojoj govori Karmen. Međutim, prema Mobiju i Voklejtu, kritička viktimologija kao pravac u okviru savremene viktimologije se po svom shvatanju predmeta viktimologije ne poklapa ni sa jednim od pravaca koje pominje Karmen. Ona predstvalja pokušaj ispitivanja šireg socijalnog konteksta i načina na koji on utiče na to da neki pravci u viktimologiju budu dominantniji od drugih kao i pokušaj razumevanja kako su ti različiti pravci povezani sa odgovorima policije i pružanjem pomoći žrtvama kriminaliteta.
To je pokušaj da se utvrdi kako generativni mehanizmi kapitalizma i patrijarhata postavljaju materijalne uslove u kojima se različiti pokreti u vezi žrtava kriminaliteta razvijaju. Samim tim ona daje dragocena saznanja o uticaju koji istraživanja i inicijative u pogledu menjanja politike vezane za žrtve imaju ili nemaju u društvu. Drugim rečima, predmet interesovanja ovako shvaćene viktimologije ne bi bile same žrtve već saznanja o žrtvama i njihova društvena uslovljenost i praktični dometi u određenom društvenom kontekstu. Dobar primer za ovakav pristup viktimologiji daje Karmen koji ukazuje na različita interesovanja viktimologa tokom šezdesetih i sedamdesetih godina 20. veka u poređenju sa osamdesetim godinama 20. veka. Dok su se ranije mnogi viktimolozi bavili pitanjem kako država može da pomogne žrtvama da se oporave finansijski i emocionalno, ta pitanja su retko postavljana kako pre šezdesetih godina 20. veka tako i posle 1980. godine kada je, pod uticajem recesije, preovladala tendencija smanjivanja
Prilikom određivanja predmeta viktimologije pravi se razlika između određenja viktimologije u užem smislu i viktimologije u širem smislu.
Viktimologija u užem smislu predstavlja naučno saznanje o žrtvama krivičnih dela, uključujući odnose između učinioca i žrtve, interakcije između žrtve i krivičnopravnog sistema i veze žrtvi krivičnih dela sa drugim društvenim grupama i institucijama, kao što su mediji, biznis i društveni pokreti. Za viktimologiju je karakterističan interdisciplinarni pristup koji uključuje doprinos sociologa, psihologa, socijalnih radnika, politikologa, lekara, pravnika, policijskih službenika, sudija i drugih stručnjaka i aktivista. Ovako shvaćena viktimologija nije samostalna nauka već bi se, poput penologije, pre mogla shvatiti kao oblast specijalizacije u okviru kriminologije. Ovakvo shvatanje viktimologije zagovaraju Karmen, Fatah, Nuvolon, Šnajder i dr. Na prostoru bivše Jugoslavije, za shvatanje viktimologije u užem smislu zalagali su se posebno Carić, Šelih, Milutinović i Nikolić-Ristanović a u svojim ranijim radovima ovo shvatanje zastupao je i Šeparović.
Viktimologija u širem smislu je interdiciplinarno naučno saznanje, ne samo o žrtvama kriminaliteta, već i o žrtvama drugih stradanja. Viktimologoji je na ovakav način prvi definisao Mendelson, jedan od pionira viktimologije.
Na prostoru bivše Jugoslavije, širi koncept viktimologije prihvatio je u svojim novijim radovima Šeparović.8 Šeparović se suprotstavio klasičnom konceptu viktimologije po kome se ona bavi stupnjem i oblikom udela žrtve u nastanku krivičnog dela i smatra da je on preuzak. Ovaj autor smatra da viktimologija treba da se bavi žrtvama zločina, nesreća, kršenja ljudskih prava i zloupotreba moći. Samim tim on razlikuje kriminalnu ili specijalnu viktimologiju koja se bavi žrtvama krivičnih dela, opštu viktimologiju koja obuhvata pored žrtava krivičnih dela i žrtve nesreća i novu ili radikalnu viktimologiju koja se bavi pitanjima žrtava kršenja ljudskih prava i zloupotreba moći a koja je tesno povezana sa nastojanjima OUN u vezi žrtava kao i sa postavkama radikalne kriminologije.
Očigledno je da razlike u određenju predmeta viktimologije zapravo proističu iz razlika u shvatanju pojma žrtve o čemu će biti reči u kasnijim izlaganjima.
Smatramo prihvatljivim određenje predmeta viktimologije na način na koji su ga odredili predstavnici radikalne i kritičke viktimologije. U tom smislu, pod predmetom viktimologije podrazumevano bavljenje pitanjima vezanim za žrtve svih oblika kriminalnog ponašanja, uključujući kriminalitet belog okovratnika i strukturalni kriminalitet. Međutim, smatramo da je od bitnog značaja za viktimologiju i povezivanje nauke i aktivizma, odnosno ispitivanja kako društvenog konteksta u kojem nastaju viktimološka saznanja tako i njihovih mogućnosti uticaja na stvarno poboljšanje položaja žrtvi.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Commentaires