Odrediti pojam kriminologije znači odgovoriti na pitanje „šta se podrazumeva pod terminom kriminologija?”. Odgovarajući na ovo pitanje, odmah možemo konstatovati da nema jedinstvenog i opšteprihvaćenog gledišta o tome šta je kriminologija. Određivanje pojma kriminologije staro je koliko i kriminologija kao nauka, ali jedna precizna, opšte prihvaćena i jedinstvena definicija još uvek nije utvrđena. Svaki autor, a kriminologijom su se bavili stručnjaci različitih naučnih discipina: psihijatri, psiholozi, sociolozi, filozofi, pravnici, imao je svoje shvatanje i definiciju kriminologije, zavisno od osnovnog teorijskog i metodološkog opredeljenja u izučavanju predmeta kriminologije. Razlike u shvatanjima postoje i među kriminolozima u pogledu razumevanja pojma kriminologije, u tome šta je karakteriše i predstavlja njenu bit.1 Tako se može zaključiti da ima onoliko koncepcija pojma kriminologije koliko ima kriminologa. Kompleksnost predmeta izučavanja, korišćenje znanja i dostignuća različitih naučnih oblasti u objedinjavanju tog predmeta, uticali su da pojedini autori smatraju da je "kriminologija kraljica bez kraljevstva", odnosno da su "kriminolozi kraljevi bez kraljevstva".
Razmišljanja o kriminalitetu (zločinu, prestupništvu), kao negativnoj društvenoj pojavi, potiču iz najranijeg perioda razvoja ljudskog društva. Međutim, izučavanja kriminaliteta u okviru posebne nauke, kao teorijsko-saznajne, praktične, organizovane i planske istraživačke društvene delatnosti, javlja se tek krajem osamdesetih godina 19. veka. Francuski antropolog Pol Topinar (Paul Topinard) upotrebio je pojam "kriminologija" za označavanje nauke koja se bavi izučavanjem izvršenih krivičnih dela.3 Italijanski pravnik Garofalo (Raffaele Garofalo) upotrebio je ovaj pojam za naziv svoje knjige "Kriminologija" (1885.), podrazumevajući pod kriminologijom nauku (učenje, od grčke reči logos) o kriminalitetu, zločinu (lat. crimen). Prilikom određivanja pojma kriminologije autori se razlikuju po tome da li ovaj pojam shvataju šire ili uže.
Šta je kriminologija?
§ Disciplina koja se bavi proučavanjem kriminaliteta (Garofalo, Durkheim, E.).4 § Nauka o kriminalitetu pojedinih ljudi i kulturnih naroda (Sauer, W.).5 § Nauka koja proučava uzroke i zakone delinkvencije (Kinberg, O; Marquiset, Stefani Levasseur; Jambu-Merlin, Cuche). § Nauka o deliktu, kriminalitetu, zločinu i delinkventu (Lombroso).6 § Nauka koja treba da proučava delinkventa jer je krivično delo samo "indicija" ličnosti delinkventa (Ferri, E.). § Nauka koja treba da se bavi pitanjima procesa koji utiču na delinkvenciju, odnosno kriminogenezom (E. de Greff).7 § Nauka koja empirijski istražuje zločin i ličnost izvršioca (Exner, Sauer, Mezger, Manheim, Geerdis, Pinatel, Kaufman, Würtenberger).8 § Nauka koja proučava činjenice o zločinu i borbi protiv njega (Hans v. Hentig). § Nauka o kriminalitetu (zločinu) i njegovom sprečavanju (Middendorff). § Nauka koja obuhvata celokupno proučavanje kriminaliteta, u koju ulazi kako sociološko, tako i biološko, odnosno kriminalno-političko učenje o kriminalitetu (Tahović).9 § Nauka o kriminalitetu i srodnim negativnim društvenim pojavama, koja naučnom metodologijom izučava pojavne oblike i uzroke kriminaliteta, kao i delotvornost načina njegovog suzbijanja radi ostvarenja društvene samozaštite od kriminaliteta i drugih negativnih društvenih pojava (Šeparović).10 § Samostalna disciplina u sistemu nauka, koja svojim sistemom metoda proučava pojavne oblike i uzroke kažnjivih ponašanja (Horvatić).11 § Naučna disciplina interdisciplinarnog i multimetodološkog karaktera koja se bavi proučavanjem uzroka prestupništva kao društvene pojave u cilju njegovog sprečavanja i suzbijanja” (Pešić).12 § Nauka o kriminalitetu kao pojedinačnoj, masovnoj i društvenoj pojavi (Aćimović).13 § Kompleksna nauka o kriminalitetu koja se bavi pitanjem pojavnih oblika, strukture i razvoja kriminalnog ponašanja (fenomenologija), uzroka i uslova kriminalnog ponašanja, tj. kako dolazi do kriminaliteta kao pojedinačnog ponašanja, masovne i društvene pojave (opšti uzroci- koreni kriminaliteta i kriminogeni faktori) (Milutinović).14
Gotovo sve navedene uže i šire definicije kriminologije imaju određenu naučnu vrednost i opravdanje. Kritika pojedinih shvatanja sigurno ne bi dovela do opšteprihvaćene, jedinstvene definicije. Stoga smo na osnovu postojećih saznanja, odredili pojam kriminologije u užem smislu obuhvatajući, po našem mišljenju, bitne elemente za definisanje. Kriminologija se može definisati kao samostalna, teorijsko-empirijska, interdisciplinarna društvena nauka o fenomenološkim karakteristikama i uzrocima kriminaliteta kao masovne društvene pojave i kriminalnog ponašanja kao pojedinačne pojave, sa ciljem njegovog objašnjenja i suzbijanja.
Određivanje predmeta izučavanja kriminologije usko je povezano sa određivanjem pojma kriminologije. Odrediti predmet kriminologije znači utvrditi šta kriminologija izučava, kojim se pitanjima i problemima bavi, da bi se sagledalo njeno mesto u sistemu nauka i odnos sa srodnim naukama i naučnim disciplinama. Iako značajno i osnovno, određivanje predmeta kriminologije još uvek je sporno među kriminolozima. Već skoro dva veka u kriminološkoj literaturi neprekidno se utvrđuje predmet njenog izučavanja, što je svakako povezano i sa utvrđivanjem pojma kriminologije. Postoje različita shvatanja o širini predmeta koji kriminologija izučava i o tome da li kriminologija pripada društvenim, pravnim ili prirodnim naukama, da li je grupa nauka ili je samostalna, autonomna, sintetička nauka.18 Međutim, skoro svim teorijskim definicijama predmeta kriminologije zajedničko je da kriminalitet čini najvažniji polazni elemenat za određivanje predmeta kriminologije. Zločinac", taj "prvi stožer kriminologije", jer je "žica zločina usađena u čoveka". Svođenje predmeta kriminologije na pojedinačnu aktivnost delinkventa bilo je jako izraženo i 50-tih i 60-tih godina 20. veka kod pojedinih autora, na primer kod E. de Grefa (Etienne de Greff), koji je razvio teoriju procesa "prelaska na delo", tzv. "dinamičku kriminologiju", dok je učenje o uzrocima dovelo do nastanka "kriminalne etiologije" ili "etiološke kriminologije".
Slično Etjen de Grefu, francuski pravnik Pinatel i profesor Univerziteta u Rimu di Tulio (Benigno di Tullio), stavljaju u prvi plan proučavanje ličnosti delinkventa i govore o kliničkoj kriminologiji. Sa javljanjem shvatanja o društvenim uticajima kao kriminogenim faktorima, kriminološka izučavanja se proširuju, pa se navodi da predmet kriminologije, pored delinkventa, obuhvata i kriminalnu aktivnost. Američki kriminolozi Mejbl Eliot, Saderland, Kresi i Zauer (Mable Elliot, Sutherland, Cressey, Sauer) naglašavaju društvenu uslovljenost kriminalnog ponašanja, sagledavaju kriminalitet kao proizvod određene društvene strukture, čime sadržina predmeta kriminologije dobija nove elemente i novu dimenziju.
Dalje proširivanje predmeta kriminologije ide u pravcu proučavanja mera protiv izvršilaca krivičnih dela. Tako prema Hentigu (Hans v. Henting), kriminologija obuhvata i kriminalnu politiku jer je "korisno da društveno reagovanje protiv zločina bude u tesnoj i stalnoj vezi sa krivičnim delom. Metodi borbe se ne mogu poboljšati ako se dublje ne sagleda priroda zločina". Drugi pisci su isticali da predmet kriminologije sačinjavaju krivično delo i krivična sankcija; zatim rasprostranjenost kriminaliteta, njegove manifestacije i uzroci, proučavanje njegovih posledica po društvo, opšta prevencija.
U okviru socioloških shvatanja 60-tih godina 20. veka javilo se shvatanje po kome "ne dovodi delinkvencija do društvene kontrole, već je društvena kontrola ta koja dovodi do delinkvencije."21 Pristalice ovog shvatanja smatraju da predmet kriminologije nije „prelazak na delo“, već sociološka analiza mehanizama društvene kontrole, od stvaranja krivičnog zakona do primene krivičnih sankcija, kao i reakcija žrtve, okoline i medija, koja treba da pokaže kako krivičnopravni sistem "stvara" delinkventa.
Pojedini kriminološki pisci proširuju predmet kriminologije sociološkim proučavanjem krivičnopravnih normi (L. Radzinowiz, Sutherland, Cressey). Predmet kriminologije po Majeru (Meier) obuhvata učenje o stvaranju zakona (kao deo sociologije prava bavi se procesom po kome su neka pravila inkorporisana u zakone a neka nisu), učenje o kršenju zakona (odnosi se na krivičnopravni sistem, odnosno policiju), sudove i korekcione sisteme u pojedinim zemljama (kriminolozi proučavaju razne aspekte delovanja policije: diskreciona prava policije, propuštanje od strane policije.
Iz navedenih različitih shvatanja predmeta kriminologije može se zaključiti da pojedini autori isuviše proširuju predmet kriminologije uključujući niz posebnih nauka i naučnih disciplina. To su shvatanja predmeta kriminologije u najširem smislu i ona su najčešće povezana sa sagledavanjem kriminologije kao grupe nauka. Proširivanje predmeta kriminologije kriminalnom politikom, sociologijom zakona, kriminalistikom ili penologijom, dovodi do nagomilavanja i razuđenosti niza različitih činjenica i pojmova što otežava sagledavanje i detaljno teorijsko i empirijsko proučavanje kriminaliteta kao masovne društvene pojave i pojedinačnog ponašanja. Sve navedene nauke i niz drugih nauka i naučnih disciplina svojim znanjem svakako pružaju dragocenu pomoć prilikom proučavanja fenomenoloških i etioloških karakteristika kriminaliteta, ali one imaju svoju samostalnost, svoj poseban predmet i metod izučavanja, kao i kriminologija.
Stoga, po našem mišljenju, predmet proučavanja kriminologije je kriminalitet kao masovna društvena pojava i kriminalno ponašanje kao pojedinačna pojava. Saglasno ovoj definiciji, razlikuju se makrokriminologija (prou-čava kriminalitet kao masovnu društvenu pojavu) i mikrokriminologija (proučava kriminalitet kao pojedinačnu pojavu) kroz dve oblasti izučavanja: kriminalnu fenomenologiju (pojavni oblici, obim, struktura, strukturalne promene, dinamika, prostorna i vremenska rasprostranjenost kriminaliteta) i kriminalnu etiologiju (uzroci - opšti i neposredni, uslovi i povodi kriminalnog ponašanja). Važno je napomenuti da proučavanje kriminaliteta u okviru kriminologije nije nešto apstraktno ili irelevantno, već ima veliki uticaj na delinkvente, žrtve, one koji štite krivičnopravni sistem, ali i na sve ostale građane.
Comments