Proučavanje žrtve je dugo vremena bilo u senci proučavanja ličnosti delinkventa i njegovog kriminalnog ponašanja. Ipak, put kojim se kretala kriminološka misao nužno je vodio ozbiljnom i sveobuhvatnom sagledavanju ove problematike. Kada je subjektivni elemenat kriminalnog ponašanja zauzeo odgovarajuće mesto u izučavanju kriminaliteta, sa prenošenjem fokusa interesovanja sa krivičnog dela na učinioca i sa razvojem interesovanja za etiologiju stvaraju se osnove za razvoj viktimologije. Godina 1948. smatra se godinom kada je nastala viktimologija, a Hentig (Hans von Hentig) sa svojom knjigom "Kriminalac i njegova žrtva" ("The criminal and his victim"), njenim utemeljivačem. Naime, iako je i ranije bilo nagoveštaja interesovanja za žrtvu kriminaliteta, "Kriminalac i njegova žrtva" je prvo delo koje na sistematski način obrađuje ovu materiju. Zasnovana na dinamičkom shvatanju zločina kao sveukupnosti interakcija između delinkventa i žrtve, Hentigova studija obuhvata tri osnovna koncepta koja su postala osnova za dalja istraživanja u okviru viktimologije: kriminalac-žrtva (doer-sufferer combination), potencijalna žrtva (the potential victim) i specifična veza delinkvent-žrtva (subjekt-object relation).
Naziv viktimologija prvi je upotrebio i uveo u kriminološki jezik američki psihijatar Verdam (F. Wertham) 1949. godine u svojoj knjizi "The show of violence" u kojoj je podvukao potrebu za jednom novom naukom - viktimologijom. Kasnije, ovaj naziv je upotrebio i Mendelson u svom članku u Revue internationale de criminologie et de police technique 1956. godine i od tada je on u potpunosti prihvaćen od strane naučnika koji se bave problemima žrtve. Od 1948. godine do danas izašlo je dosta članaka, vršeno dosta istraživanja i napisan veliki broj studija o pitanjima vezanim za određivanje pojma viktimologije, njenu primenu i razne aspekte problema žrtve. Godine 1979. osnovano je Svetsko viktimološko društvo. U cilju razvijanja viktimoloških spoznaja, njihovog objedinjavanja i razmene iskustva, održano je dvanaest međunarodnih simpozija i to: 1973. u Jerusalimu, 1976. u Bostonu, 1979. u Minsteru, 1982. u Tokiju, 1985. u Zagrebu, 1988. u Jerusalimu, 1991. u Rio de Žaneiru, 1994. u Adelaidi, 1997 u Amsterdamu, 2000. u Montrealu, 2003. u Južnoj Africi, 2006. u SAD i 2009. godine u Japanu.
Na do sada održanim simpozijima raspravljana su najraznovrnija pitanja vezana za žrtve a posebno: pitanje predmeta i mesta viktimologije, skupine ljudi, društvo i narod kao moguće žrtve kriminaliteta, stare osobe kao žrtve, žrtve nasilja u porodici, manjine kao žrtve, žrtve seksualnih delikata, žrtve saobraćajnih delikata, problemi migracija sa viktimološkog stanovišta, odnos između delinkventa i žrtve, polne zloupotrebe u zatvoru, politički zatvorenici kao žrtve, žrtve AIDS-a, strah od kriminaliteta, tretman i naknada štete žrtvi, krivičnopravni položaj žrtve i žrtva u krivičnom postupku, žrtve ekoloških krivičnih dela, prevencija viktimizacije i dr.
Na novi aspekt u kriminološkim istraživanjima koji je vezan za probleme žrtve na prostoru bivše Jugoslavije prvi je upozorio Panta Marina 1960.godine. Na bivšem jugoslovenskom prostoru viktimološkom problematikom posebno se bave J. Pečar, Z. Šeparović, A. Šelih, P. Kobe, A. Carić, K. Pospišl-Završki, R. Puškarić, Z. Kanduč, D. Petrovec, G. Meško, O. Bačanović i drugi.
U Srbiji, svoj doprinos razvoju viktimologije kao nauke posebno su dali M. Aćimović, S. Konstantinović-Vilić, V. Nikolić-Ristanović, N. Mrvić-Petrović, S. Ćopić, i dr. U poslednjih deset godina, zahvaljujući aktivnostima Viktimološkog društva Srbije i drugih nevladinih organizacija, odnosno stručnjaka okupljenih oko njih, došlo je do naročito intenzivnog razvoja viktimologije u Srbiji. Pored znatnog broja istraživanja i objavljenih radova o žrtvama, važno je pomenuti i novo zakonodavstvo o žrtvama, osnivanje specijalizovanih i opštih službi za žrtve kriminaliteta, pokretanje i redovno izlaženje prvog srpskog časopisa o viktimizaciji, ljudskim pravima i rodu Temida, redovno obeležavanje 25. novembra – Međunarodnog dana borbe protiv nasilja nad ženama i 22. februara - Međunarodnog dana žrtava i uključivanje podataka o žrtvama u pravosudnu statistiku. Najzad, kao posebno značajno treba istaći da se viktimologija od nedavno proučava kao poseban predmet na Pravnom fakultetu u Nišu, na Fakultetu za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Fakultetu bezbednosti i Kriminalističko-policijskoj akademiji u Beogradu, kao i razvijanje programa edukacije stručnjaka koji dolaze u kontakt sa žrtvama.
1966. godine u SAD je sprovedena prva nacionalna anketa o viktimizaciji čiji cilj je bio da se informacijama prikupljenim od samih žrtava dopune i koriguju podaci koje daju policijska i pravosudna statistika. U novije vreme, u većini razvijenih zemalja ovaj oblik praćenja kriminaliteta postao je stalan, tj. uključen je u zvanične statistike kriminaliteta. Kao rezultat napora da se obezbede međusobno uporedivi podaci o kriminalitetu u raznim zemljama, od 1989. godine se redovno sprovode međunarodne ankete o viktimizaciji - International (Crime) Victim Survey. Prvom ovakvom anketom, sprovedenom 1989. godine, bilo je obuhvaćeno 28.000 ispitanika iz 14 zemalja zapadne Evrope. Druga međunarodna anketa, koja je sprovedena 1991. godine, pored zemalja zapadne Evrope obuhvatila je i jedan broj zemalja istočne Evrope i tzv. Trećeg sveta. 1996. i 1997. godine sproveden je treći krug međunarodne ankete o viktimizaciji kojim je obuhvaćen do tada najveći broj zemalja Istočne i Centralne Evrope (22). 1996. godine u Beogradu je sprovedena takva jedna anketa na uzorku od 1094 ispitanika čime se i naša zemlja, doduše samo ad hoc, uključila u Međunarodnu anketu o žrtvama kriminaliteta. U novije vreme počele su se raditi i međunarodne ankete o nasilju nad ženama.
U razvoju viktimologije mogu se uočiti dva perioda: period tzv. prve i period tzv. druge viktimologije. Period prve viktimologije je period od njenog nastanka do kraja sedamdesetih godina za koji je karakteristično uglavnom bavljenje pitanjima vezanim za utvrđivanje uloge žrtve u nastanku krivičnog dela, dakle, bavljenje pitanjima žrtve u okviru kriminalne etiologije. Sedamdesetih godina došlo je do delimičnog okretanja od pitanja uloge žrtve uz koncentrisanje pažnje viktimologa ka problemima žrtve nezavisno od njene uloge u nastanku krivičnog dela i nezavisno od delinkventa. Bavljenje žrtvom postaje bavljenje njenom nesrećom uz iznalaženje najboljih načina da joj se pomogne. Ova, druga, viktimologija, pretežno se bavi pitanjima pružanja pomoći žrtvi, njenim položajem u krivičnom postupku, naknadom štete i tretmanom.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments