Nasilje nad decom (fizičko, psihičko, seksualno) predstavlja najteži vid ispoljavanja porodičnog nasilja i nasilja uopšte, s obzirom na fizičke i psihičke osobine žrtava, odnos poverenja, emocionalne povezanosti i dužnosti čuvanja i vaspitanja onih kojima su deca poverena. Nasilje nad decom je „tamna strana istorije i kulture čovečanstva”.172 Primena nasilja nad decom pominje se još kod starih Grka i Rimljana, pa i ranije, što znači da je ovaj oblik kriminaliteta postojao u davnoj prošlosti. Međutim, nasilje nad decom pripadalo je intimnoj neprikosnovenoj sferi porodičnog života van društvene intervencije. O obimu, oblicima i izvršiocima tog nasilja u literaturi dugo nisu postojali podaci. Zbog postojanja tradicionalne i patrijarhalne porodice, u kojoj je dominirala privatna vlast oca porodice i shvatanje deteta kao svojine, u različitim istorijskim razdobljima bila je omogućena ekspoatacija dece, surovo fizičko kažnjavanje i zlostavljanje. Tek u IX veku počelo je da se piše, istina vrlo retko, o zlostavljanju dece od strane učitelja, vaspitača u domovima i poslodavaca, a početkom 20. veka otkriva se nasilje koje vrše roditelji prema deci u okviru porodice. Rezultati empirijskih istraživanja ukazuju na alarmantan broj dece koja su izložena raznim oblicima ugroženosti i povreda fizičkog i mentalnog zdravlja, međutim, ovi podaci su samo „vrh ledenog brega”, broj zlostavljane dece je mnogo veći.
Osnovna karakteristika pristupa ovoj kriminološkoj pojavi u savremenoj kriminologiji je nastojanje da nasilje nad decom bude društveno sagledano, da ne ostane sakriveno u okvirima porodice i da se suzbija merama socijalne politike i društvene kontrole. Mnogi radovi iz oblasti kriminologije i viktimologije, veliki broj istraživanja (medicinskih, kriminoloških, viktimoloških), otkrivali su interesantne podatke o do tada nepoznatim karakteristikama ovog oblika nasilja. Obim ovog oblika kriminaliteta teško je utvrditi zbog toga što se krivična dela ne prijavljuju, a i ona koja se prijave teško se dokazuju. Takva situacija je prouzrokovana okolnošću da se nasilje nad decom vrši u intimnoj porodičnoj atmosferi, da je društvena sredina nezainteresovana da reaguje i da većina nema hrabrosti da o tome javno progovori. Iako je tačan obim nasilja nad decom i dalje uglavnom nepoznat, ipak je nesporno da je ovaj oblik nasilja u savremenim uslovima života u svim zemljama u svetu višestruko povećan u odnosu na raniji period. Sem toga, načini i forme ispoljavanja nasilja nad decom su mnogobrojni i raznovrsni. Kako primećuje Kajzer (Kaiser, 1981), pojavni oblici ispoljavanja nasilja pokazuju potresnu sliku ljudske fantazije.
U savremenoj literaturi svi oblici ispoljavanja nasilja nad decom obuhvaćeni su pojmom zloupotrebe dece (eng. child abuse). Najuže shvatanje ovog pojma vezuje se isključivo za fizičke povrede dece. Uključivanje kliničkih i psihijatrijskih aspekata uticalo je na definisanje “sindroma pretučenog deteta”, koji označava kompleks manifestacija vezanih za ozbiljne povrede koje su detetu naneli roditelji ili druge osobe koje se o njemu staraju. Kriminološko značenje ovog pojma odnosi se na fenomenološke i etiološke karakteristike svih oblika zloupotrebe dece kojima se narušava njihov telesni i duševni razvoj. Šira shvatanja pod pojmom “zlostavljano dete” podrazumevaju dete čiji je normalan rast i razvoj onemogućen i ugrožen. Prema ovim objašnjenjima, zlostavljanje obuhvata ne samo brutalno fizičko kažnjavanje dece, koje može dovesti do teških telesnih povreda, pa i do smrti, već i grubo zanemarivanje fizičkih i psihičkih potreba deteta.175 Intereseantan teorijsko-metodološki koncept definisanja zloupotrebe polazi od toga da je zlupotreba kontinuum sa različitim oblicima i stupnjevima ponašanja (činjenja i nečinjenja) kojima se povređuju ili ugrožavaju prava deteta na život i razvoj i koja obuhvata: fizičko zlostavljanje, seksualnu zloupotrebu i zanemarivanje dece. Zanemarivanje i osujećenje razvojnih potreba deteta podrazumeva zapostavljanje detetovih fizičkih, materijalnih, zdravstvenih, edukativnih, emocionalnih potreba, kao i napuštanje deteta.
Komitet za prava deteta, kao nadzorno telo za primenu Konvencije o pravima deteta, precizno je definisao šta se smatra telesnim kažnjavanjem. To je “svako kažnjavanje pri kojem se koristi fizička sila i koje ima za cilj da se izazove izvestan stepen bola ili nelagodnosti, čak i blag. Većina obuhvata udaranje dece (ćuškanje, šamaranje, udaranje po zadnjem delu tela), rukom ili nekim predmetom– bič, štap, kaiš, cipela, drvena kašika itd. Takođe se podrazumeva udaranje nogom, drmusanje, bacanje, štipanje, griženje, čupanje za kosu ili uši, teranje dece da ostanu u neugodnom položaju, pravljenje opekotina toplotom ili vrelom vodom ili prisilno gutanje (na primer, ispiranje detetovih usta sapunom ili prisiljavanje da proguta ljute začine). Pored fizičkog kažnjavanja, postoje i nefizički oblici kažnjavanja, koji su okrutni i degradirajući (kažnjavanje koje omalovažava dete, ponižava ga, čini da dete ispašta za tuđe grehe, preti mu, plaši ili ismeva). Parlamentarna skupština Saveta Evrope je, pozivajući se na Preporuku 1666 (2004. godine) iznela stav da “svako telesno kažnjavanje dece predstavlja kršenje njihovih osnovnih prava na ljudsko dostojanstvo i fizički integritet”.
Više od dve trećine zemalja u svetu koje su eksplicitno zabranile telesno kažnjavanje su evropske zemlje. U pojedinim zemljama u svetu (Švedska, Norveška, Finska) postoji Zakon o zabrani telesnog kažnjavanja dece. Prva zemlja u svetu koja je zakonom zabranila fizičko kažnjavanje dece bila je Švedska (1979.). U Danskoj je još 1920. donet Zakon o zabrani fizičkog kažnjavanja supružnika, 1967. donet je Zakon o zabrani fizičkog kažnjavanja dece u školama, a 28.5.1997. danski Parlament je izglasao Zakon o zabrani telesnog kažnjavanja dece, koji zabranjuje roditeljima da tuku svoju decu. U prednacrtima Zakona o pravima deteta179 i Građanskog zakonika u Srbiji180 postoje odredbe kojima se zabranjuje fizičko kažnjavanje dece. Navedeno je da su telesno kažnjavanje i ponižavajući postupci prema detetu u cilju njegovog disciplinovanja zabranjeni u svim sredinama, ali da se mogu, kada je to neophodno, primeniti na najkraće moguće vreme i samo u meri koja je neophodna radi zaštite života i zdravlja deteta ili drugog lica.
U krivičnim zakonima nekih država (Hrvatska, Slovenija) predviđen je teži oblik krivičnog dela zlostavljanja i zapuštanja maloletnika u slučaju da je zbog zlostavljanja i zapuštanja nastupilo teško oštećenje zdravlja maloletnika ili smrt (Slovenija) ili se maloletnik odao vršenju krivičnih dela, prostituciji ili drugom asocijalnom načinu života. Na taj način je pojam zlostavljanja proširen i na slučajeve teškog telesnog povređivanja i smrti maloletnika. Svakako da se u svim ovim slučajevima podrazumeva postojanje psihičkog nasilja koje prati fizičko nasilje.
Prema Kajzeru, kao moguće žrtve zlostavljanja u porodici javljaju se: neželjeno dete; dete koje potiče iz incestuozne veze; dete koje podseća majku na oca koga prezire ili mrzi; dete koje je došlo na svet protivno volji majke “u godinama”; dete rođeno u vreme velikih ekonomskih teškoća za porodicu; dete rođeno uprkos pokušaju abortusa; dete koje je “plod silovanja”; dete sa fizičkim ili psihičkim nedostacima, koje roditelji sagledavaju kao “lični teret”; dete čiji roditelji, otac ili majka, izdržavaju kaznu u zatvoru; dete koje je rođeno posle razvoda braka, kada su zasnovane druge porodice; vanbračno dete. Istraživanjima je utvrđeno da je veliki obim zlostavljanja odojčeta i dece u prvim godinama života, tako da je smrtnost vanbračno rođene odojčadi dvostruko veća nego bračno rođenih. U porodicama sa više dece, najčešće je zlostavljano najstarije dete ili poslednje rođeno dete jer su roditelji u godinama kada teško mogu da savladaju teškoće oko vaspitanja. Prema načinu i sredstvima zlostavljanja moguće je razlikovati tri grupe zlostavljanja: (1) grupa lakšeg zlostavljanja sa kraćim trajanjem, pri čemu se koriste udarci rukom i pesnicom; (2) grupa nešto težeg zlostavljanja kada izvršioci koriste različite prilike da nanesu udarce i bolove; (3) najteže zlostavljanje uz sadističko mučenje i nanošenje teških povreda. Izvršioci ovog oblika nasilja u 70-80% slučajeva potiču iz socijalno nižih slojeva i radničkih zanimanja i žive u lošim stambenim i higijenskim uslovima.
Pored fizičkog zlostavljanja dece, postoji i psihičko zlostavljanje. Psihičko zlostavljanje može da se javi zajedno sa fizičkim, ali i kao poseban oblik zlostavljanja. Najčešći oblici psihičkog zlostavljanja dece su: zatvaranje u mračan podrum, ubijanje drage životinje, ostavljanje deteta samog u stanu, uvrede i psovke, vezivanje za nameštaj, preživljavanje teških porodičnih situacija kao što su razdvajanje roditelja, njihove svađe, nasilja oca prema majci, alkoholizam oca ili majke, zapostavljenost u odnosu na drugu decu, izolovanost zbog bolesti, kao i ispoljavanje ravnodušnosti i nedostatka ljubavi prema detetu. Takođe postoje izvesni načini psihičkog zlostavljanja, koji na prvi pogled ne mogu da se prepoznaju kao zlostavljanje: stanovanje u neodgovarajućem, malom stambenom prostoru gde odrasli neprestano puše; upućivanje deteta da gleda televiziju ili ide u bioskop da ne bi smetalo roditeljima, izbegavanje roditelja da razgovaraju i sl.
Istraživanjem krivičnih dela zlostavljanja i zapuštanja maloletnika u praksi Opštinskog suda u Zagrebu, na uzorku od 78 predmeta, utvrđeno je da su izvršioci isključivo roditelji i da su očevi dva puta češće izvršioci nego majke. Majke čine ovo delo uglavnom zapuštanjem, pretežno su samohrane ili razvedene, podjednak je broj zapostavljene bračne i vanbračne dece. Očevi redovno zapuštaju i zlostavljaju svoju bračnu decu živeći u braku sa majkom deteta. Zapuštena deca su u proseku uzrasta oko osam godina a zlostavljana oko jedanaest godina.
Prema rezultatima anketiranja 196 dece (93 dečaka i 103 devojčice) uzrasta između devet i petnaest godina (Pejčinović, Penava, 1988) 1987. godine, modaliteti kažnjavanja dece od strane roditelja kreću se od fizičkog kažnjavanja, zabrana, do psihičkog zlostavljanja i uskraćivanja ljubavi. Najčešće fizičko kažnjavanje je udaranje šibom, remenom ili varjačom i udaranje rukom jednom nedeljno ili češće, zabrana izlaska van kuće (ovom kaznom se češće kažnjavaju devojčice), vrlo jako vikanje, vređanje i psovanje, zaključavanje u neku od prostorija, klečanje, zabrana gledanja TV programa. Kao ostale kazne koje roditelji primenjuju prema njima, deca su navela da ne žele da se sa njima igraju, razgovaraju, da se “prave žalosni” zbog onoga što su deca učinila, da stalno govore kako “dobijaju lupanje srca” ili da će ih takvo ponašanje dece “oterati u grob”. Subjektivno doživljavanje kazni razlikuje se kod dečaka i devojčica. Dečake više pogađa dobijanje batina, bez obzira na sredstvo udaranja, dok devojčice podjednako teško prihvataju kaznu zabrane izlaska, dobijanje batina ili jako vikanje, vređanje i psovanje.
Kada je u pitanju rasprostranjenost telesnog kažnjavanja u Srbiji, UNICEF- ovo istraživanje višestrukih pokazatelja je pokazalo da je 17% dece uzrasta 1-14 godina bilo izloženo nekom obliku fizičkog kažnjavanja. Telesnom kažnjavanju su više izložena deca najmlađeg uzrasta (1-2 godine) nego deca starijeg uzrasta (10- 14 godina). Pri tome, telesno kažnjavanje je prisutnije kod dece pripadnika romske populacije (35%), i to najviše na uzrastu 3-4 godine. Prema rezultatima prve epidemiološke studije o zlostavljanju i zanemarivanju dece (BECAN) realizovane na uzorku 4027 učenika petog i sedmog razreda osnovne škole i drugog razreda srednje škole u Srbiji, 23,4% dece je kažnjavano šamaranjem, 22,4% udaranjem po zadnjici a 13,6% čupanjem za kosu.185 Rasprostranjenost telesnog kažnjavanja kao načina disciplinovanja dece potvrđuju i rezultati treće Međunarodne ankete samoprijavljivanjem maloletničke delinkvencije prema kojima je 56,3% dece uzrasta između 12 i 19 godina (od njih 1344) bilo izloženo telesnom kažnjavanju više od jednog puta.
Krivičnopravna zaštita dece (maloletnika) ostvaruje se putem pravnih normi kojima se inkriminišu dela koja povređuju život, telesni integritet deteta, zdravlje, seksualnu ličnost i vaspitanje. U Krivičnom zakoniku Srbije predviđena je posebna krivičnopravna zaštita dece propisivanjem krivičnog dela zapuštanja i zlostavljanja maloletnog lica (čl. 193 KZ RS). Ovo krivično delo se sastoji u grubom zanemarivanju dužnosti zbrinjavanja i vaspitanja maloletnog lica od strane roditelja, usvojioca, staraoca ili drugog lica koje je dužno da se o maloletniku stara. Teži oblik osnovnog krivičnog dela postoji kada roditelj, usvojilac, staralac ili drugo lice zlostavlja maloletno lice ili ga prinuđava na preterani rad ili rad koji ne odgovara uzrastu maloletnog lica ili na prosjačenje, ili ga iz koristoljublja navodi na vršenje drugih radnji koje su štetne za njegov razvoj.
Neodređenost zakonske formulacije u opisivanju radnje “zlostavljanje”, omogućava različita tumačenja i neujednačeno pristupanje sudova. U literaturi postoji shvatanje da je za postojanje ovog krivičnog dela neophodno da izvršilac očigledno grubo postupa sa maloletnikom i da takvo postupanje ozbiljno prelazi granice dopuštenog disciplinskog kažnjavanja. Takođe postoji objašnjenje da se “zlostavljanje” sastoji u izazivanju fizičkog ili psihičkog bola jačeg intenziteta, bez nanošenja telesnih povreda ili narušavanja zdravlja. Ovakva objašnjenja pokazuju da, iako je fizičko kažnjavanje dece odavno ocenjeno kao pedagoški neprihvatljivo, ono se u nekim (neodređenim) granicama još uvek smatra pravom roditelja koje isključuje protivpravnost.187 Potreba za jasnijom formulacijom i definisanjem radnje “zlostavljanja” u okviru krivičnog dela zapuštanje i zlostavljanje maloletnog lica, proizilazi takođe iz činjenice da je u čl. 194 (nasilje u porodici) kao poseban kvalifikovan oblik krivičnog dela predviđeno nasilje u porodici prema maloletnom licu.
Novina u krivičnopravnom i krivičnoprocesnom zakonodavstvu Srbije je donošenje posebnog Zakona o maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivično- pravnoj zaštiti maloletnih lica188 koji u čl. 150 predviđa zaštitu maloletnih lica kao oštećenih u krivičnom postupku za sledeća krivična dela: teško ubistvo, navođenje na samoubistvo i pomaganje u samoubistvu, teška telesna povreda, otmica, silovanje, obljuba nad nemoćnim licem, obljuba sa detetom, obljuba zloupotrebom položaja, nedozvoljene polne radnje, podvođenje i omogućavanje vršenja polnog odnosa, posredovanje u vršenju prostitucije, prikazivanje pornografskog materijala i iskorišćavanje dece za pornografiju, vanbračna zajednica sa maloletnikom, oduzimanje maloletnog lica, promena porodičnog stanja, zapuštanje i zlostavljanje maloletnog lica, nasilje u porodici, nedavanje izdržavanja, rodoskrvnjenje, razbojnička krađa, razbojništvo, iznuda, omogućavanje uživanja opojnih droga, ratni zločini protiv civilnog stanovništva, trgovina ljudima, trgovina decom radi usvojenja, zasnivanje ropskog odnosa i prevoz lica u ropskom odnosu.
Značajan doprinos za promenu prakse organa, službi i organizacija u zaštiti dece od zlostavljanja dala su brojna nacionalna dokumenta i referentna vladina tela. Najpre je 2002. godine osnovan Savet za prava deteta kao savetodavno telo Vlade Republike Srbije, koji je, na žalost, bio aktivan samo do 2009. godine.189 Pored toga, u okviru institucije Ombudsmana (Zaštitnika građana) na republičkom i pokrajinskom nivou funkcioniše sektor za prava deteta.190 Od samog osnivanja Savet je radio na izradi Nacionalnog plana akcije za decu koji je usvojen 2004. godine i u kojem je definisana opšta politika zemlje prema deci za period do 2015. godine. Ovim strateškim dokumentom je, između ostalog, predviđeno uspostavljanje efikasne, operativne, multisektorkse mreže za zaštitu dece od zlostavljanja, zanemarivanja, iskorišćavanja i nasilja. U skladu sa tim, Nacionalni plan akcije za decu je predvideo usvajanje opšteg i posebnih protokola za zaštitu dece od zlostavljanja i zanemarivanja, o čemu je bilo reči napred, u delu o suzbijanju nasilja u porodici.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments