Metode i tehnike koje se primenjuju u izučavanju kriminaliteta kao masovne društvene pojave u osnovi su određene samom njegovom prirodom. Iz okolnosti da se radi o posebnom društvenom fenomenu, a ne o prostom zbiru pojedinačnih kriminalnih ponašanja proizilazi da se mora primeniti opšta metodologija društvenih nauka, pre svega sociologije, uz prilagođavanje specifičnom predmetu istraživanja – kriminalitetu. To se odnosi i na sam postupak naučnog saznanja kriminaliteta, odnosno na tok njegovog empirijskog istraživanja. Takođe, iz okolnosti da se radi o masovnoj pojavi, proizilazi i dominantan značaj kvantitativnih metoda, za razliku od izučavanja kriminalnog ponašanja kao pojedinačne pojave u kome se prevashodno koriste kvalitativne metode.
Vezano za primenu statističkih metoda u kriminologiji treba napomenuti da su prvi naučnici koji su se bavili problemima kriminaliteta kao masovne pojave bili matematičari koji su koristili kriminalne statistike. Kondorse (Condorcet) je izneo ideju "socijalne matematike" dok su Ketle (Quetelet) i Geri (Guerry) radili na analizi brojčanih vrednosti iznetih u izveštaju o radu krivičnog pravosuđa iz 1826. godine a čija relativna stalnost ih je impresionirala. Na osnovu tih pokazatelja oni su uočili prve korelacije među kojima je posebno značajna ona koja pokazuje da vremensko kolebanje kriminaliteta predstavlja matematički shvatljivu funkciju svakodnevnog života.
Danas napredak matematičkih nauka i elektronike daje osnova kriminolozima da se nadaju da će uz pomoć modernih mašina ostvariti znatan korak napred u obradi prikupljenih podataka. Primenom savremenih sredstava, posebno primenom računarske tehnike i modernog softvera za obradu statističkih podataka, kriminologija može da dođe do izvora svojih podataka na načine koji su znatno moćniji od ranijih. Primenom statističke analize otkriva se struktura ispitivane pojave, dakle kriminaliteta, međusobni uticaji činilaca te strukture i uticaj drugih pojava na kriminalitet i obrnuto, zatim dinamika i tendencije razvitka kriminaliteta i struktura i dinamika srodnih grupa pojava. Prema tome da li je predmet statističke analize samo struktura ispitivane pojave ili dinamika izvesnih dešavanja, ili i međusobni uticaj više grupa masovnih pojava, razlikuju se tri glavne vrste statističke analize, odnosno metoda: statička analiza, dinamička analiza i korelaciona ili regresivna statistička analiza i statistička metoda.36 Jedan od najčešće korišćenih softverskih paketa u kriminologiji je SPSS.
Glavni predmet i svrha statičke analize jeste otkriće rasporeda učestalosti (distribucije frekvencija) pojava određenih osobina, izraženih numeričkim vrednostima, bez vremenske odredbe, u masi pojava koje se ispituju. Statičko proučavanje pojava distribucije omogućeno je korišćenjem teorije i računa verovatnoće u statistici kao i upotrebom metoda uzoraka. Primenom statičke analize u kriminologiji se dolazi do saznanja o strukturi kriminaliteta prema vrsti kriminalnog ponašanja, prema karakteristikama učinioca krivičnog dela (pol, starost, zanimanje, školska sprema, recidivizam i sl.), karakteristikama samog kriminalnog ponašanja (vreme i mesto izvršenja, način izvršenja, sredstvo, predmet i sl.) itd.
Predmet dinamičke analize su statističke vremenske serije, a svrha joj je izračunavanje vremenskih varijacija određene osobine ili vrste pojava. Od ovih vremenskih varijacija osnovne su trendovi i ciklična i sezonska kolebanja. Utvrđivanje trendova vrši se na osnovu praćenja kriminaliteta u celini u dužem vremenskom razmaku (od 10 do 20 godina).37 Na osnovu otkrića određenih trendova u okviru kriminaliteta u određenom periodu moguće je doći i do određenih zaključaka u pogledu njegove društvene uslovljenosti. Međutim, pri tome treba imati u vidu da na statistička kolebanja kriminaliteta mogu uticati i promene u strukturi inkriminacija, promene u kaznenoj politici i sudskoj praksi, u efikasnosti organa otkrivanja i sl. pa treba u tom pravcu izvršiti korekcije prilikom iskazivanja opšte statističke zakonitosti. Na bazi dinamičke analize može se prognozirati kretanje kriminaliteta (porast, opadanje, stagnacija) i promene u njegovoj strukturi, što je od posebne važnosti za izgradnju adekvatnog sistema prevencije i za dalja naučna istraživanja koja treba da dođu do dubljih etioloških saznanja o kriminalitetu.
Statističke metode omogućavaju i utvrđivanje tzv. relativne veličine kriminaliteta u jednoj zemlji. Naime, pored apsolutne veličine (obima) kriminaliteta, koja se izražava ukupnim brojem izvršenih krivičnih dela i delinkvenata, kriminalitet manifestuje i svoju relativnu dimenziju koja se izražava u kvoti kriminaliteta. Kvota ili stopa kriminaliteta pokazuje broj osuđenih lica na 100.000 stanovnika jedne zemlje i izračunava se tako što se ukupan broj osuđenih lica u jednoj godini podeli sa brojem koji se dobije kada se ukupan broj stanovnika jedne zemlje podeli sa 100.000. U literaturi se još naziva i "brojkom kriminaliteta" ili "kvotom delinkvencije". Kvota kriminaliteta se može određivati posebno za muško, a posebno za žensko stanovništvo, kao i za pojedine starosne grupe. Takođe, ona se može prikazivati za određene grupe i vrste krivičnih dela.39 Uz sve rezerve koje treba imati prema kvoti kriminaliteta kao pokazatelju rasta kriminaliteta, ona je ipak neki orijentir koji ukazuje na stvarni porast broja osuđenih lica u odnosu na broj stanovnika, iako razlike u apsolutnim brojkama nisu tako velike. U tom smislu ona je pogodna za poređenje kriminaliteta u zemljama sa različitim brojem stanovnika. Uz pomoć dinamičke analize, odnosno statističkih metoda, određuje se i gustina kriminaliteta, kroz koju se izražava učestalost vršenja krivičnih dela na određenom području ili, tačnije rečeno, vremenski razmak vršenja pojedinih krivičnih dela s obzirom na jedinicu stanovništva (obično 100.000 stanovnika). Izračunavanje kvote i gustine kriminaliteta značajno je za ocenu njegovog kretanja u pojedinim zemljama, za uporedna istraživanja i davanje komparativnih ocena o kretanju kriminaliteta u različitim zemljama, za usmeravanje preventivnih akcija u određenim vremenskim i prostornim okvirima i sl.40 Naravno, rezultati takve statističke analize moraju biti interpretirani sa rezervom imajući u vidu već pomenute nedostatke statističkih podataka, posebno neiskazivanje tamne brojke kriminaliteta.
Korelaciona statistička analiza ispituje međusobne zavisnosti u razvitku dve ili više grupa pojava. Kao najsloženija, ova metoda predstavlja sintezu statičke i dinamičke analize. Konačni cilj svih vrsta i oblika statističke analize, a naročito korelacione analize, jeste otkriće statističkih zakonitosti vezanih za javljanje one masovne pojave koja se ispituje. Uz pomoć korelacione analize moguće je utvrditi odnos između kriminaliteta i drugih društvenih pojava, kao što su: politički sistem, ekonomski sistem, društveni razvoj, društvena pokretljivost, profesionalna stabilnost, rat, revolucija, demografija, narkomanija, alkoholizam itd. Primenom korelacione analize utvrđuje se postojanje povezanosti između kriminaliteta i drugih društvenih pojava, značajnost i smer (pozitivna ili negativna korelacija) te povezanosti. Prilikom primene ove metode, međutim, treba biti oprezan jer postojanje korelacije između kriminaliteta i neke pojave ne daje osnova za zaključivanje o uzrocima kriminaliteta. Tabelarno i grafičko predstavljanje statističkih serija i matematičkih funkcija je takođe jedan od bitnih momenata statističke metode. Ocena ili sud o pravoj sredini cele skupine, na osnovu sredine uzorka (aritmetička sredina) i odstupanja od sredine skupine (standarna devijacija) jesu osnovni metodski postupci statističke metode uzorka. Statistička metoda je u osnovi induktivno-generalizatorska jer se njome na osnovu obeležja izvesnog broja članova neke skupine ili serije pojava ili događaja, izvodi opšti zaključak o prosečnom obeležju (učestalosti, distribuciji, devijaciji od prave sredine itd.) u celoj skupini ili masi pojava. Njen gnoseološki značaj sastoji se u tome što se jedino pomoću statističke metode mogu, na relativno egzaktan način saznati opšta određenost, pravilnosti i zakonitosti ispitivanih pojava.41 No, njenom primenom ne mogu se otkrivati i saznavati kauzalne veze i odnosi. Ne treba, naime, izgubiti iz vida to da se zapravo radi o metodi pomoću koje se vrši analiza, odnosno obrada prikupljenih činjenica, ali ne i o metodi koja je dovoljna za potpuno objašnjenje ispitivane pojave.
1. Tehnike za prikupljanje podataka o kriminalitetu kao masovnoj pojavi
Za prikupljanje podataka o kriminalitetu kao masovnoj pojavi najčešće se koristi ispitivanje (ankete i intervjui), upoređivanje i merenje. Za prikupljanje podataka o kriminalitetu od posebnog značaja su statistike kriminaliteta, kao i tehnike za prikupljanje podataka o tamnoj brojci i osećanju nesigurnosti, odnosno straha od kriminaliteta. 1.1. Ispitivanje (anketa i intervju)
Ispitivanje je tehnika prikupljanja činjenica koja se zasniva na postavljanju pitanja o kriminalnom ponašanju, delinkventu i žrtvi. U zavisnosti od toga da li se pitanja postavljaju usmeno ili ispitanik pismeno odgovara na pitanja postavljena u upitniku, razlikuju se intervju i anketa. Anketa se vrši putem unapred pripremljenih anketnih upitnika koji se daju ispitaniku da ih sam popuni. Koristi se kako za ispitivanje delinkvenata, tako i drugih lica i žrtava.43 Pri tome se kao istraživački instrument najčešće koristi struktuirani upitnik koji podrazumeva detaljno struktuirana pitanja i ponuđene moguće odgovore.
Intervju može biti sproveden u vidu slobodnog razgovora (nevezani ili nestruktuirani intervju) ili na osnovu unapred pripremljenih pitanja (vezani ili struktuirani intervju). U prvom slučaju ispitivač pitanjima samo inicira i podstiče kazivanje ispitanika kome se ostavlja puna sloboda u pogledu izlaganja činjenica koje su predmet ispitivanja. U drugom slučaju ispitivač se u ispitivanju strogo pridržava unapred pripremljenih pitanja. Za prikupljanje podataka o kriminalitetu kao masovnoj pojavi koriste se struktuirani ili polustruktuirani upitnik (kombinacija otvorenih i zatvorenih – sa ponuđenim odgovorima, pitanja). Prikupljanje podataka na ovaj način najčešće se vrši intervjuisanjem delinkvenata, žrtava i drugih lica koja mogu pružiti podatke o krivičnom delu i delinkventu. Intervju se najčešće vrši u neposrednom razgovoru, ali u novije vreme sve se više rade telefonski intervjui, odnosno intervjui uz pomoć kompjutera i telefona (CATI).
Prilikom postavljanja pitanja, bilo da se to čini usmenim ili pismenim putem, treba voditi računa da se ona odnose na predmet ispitivanja, tj. da budu podobna da se pomoću njih prikupe potrebne činjenice. Pitanja treba da budu pravilno sistematizovana i raspoređena, jasno formulisana. Prilikom formulisanja pitanja treba voditi računa i o psihičkom momentu: pitanja ne treba da budu predugačka, odnosno ne smeju zahtevati preopširne odgovore (najbolje je ostaviti ispitaniku da se opredeli između ponuđenih odgovora); pitanja treba tako da budu kombinovana, odnosno treba da imaju takav redosled da obezbede maksimalnu koncentraciju ispitanika i smanje na minimum opasnost od mehaničkog odgovaranja; treba maksimalno izbegavati pitanja na koja se može pretpostaviti da ispitanici na njih neće znati ili neće hteti da odgovorei; anketa, odnosno intervju, u celini, ne sme da traje dugo itd. Svojom specifičnošću i složenošću, od ostalih oblika intervjuisanja koja se vrše u cilju prikupljanja činjenica u kriminologiji, posebno se izdvaja intervjuisanje osuđenih lica u zatvorima i drugim ustanovama. Da bi se prikupljanje činjenica u ovim ustanovama obavilo sa uspehom preporučuje se da se intervjuisanje održava u posebnoj prostoriji koja što manje podseća na zatvorsku atmosferu i bez prisustva zatvorske administracije. Lice koje vrši intervjuisanje treba da se potrudi da sa ispitanicima uspostavi kontakt na bazi što većeg poverenja. U tom cilju, lice koje vrši intervju treba da upozna ispitanike sa okolnošću da se ispitivanje vrši u naučne svrhe, kao i da će se dobijeni podaci držati u strogoj tajnosti i neće biti korišćeni od strane zatvorske administracije i u vezi sa režimom izdražavanja kazne.
Iako se intervjuom i anketom može dobiti dosta korisnih podataka, prilikom njihove analize mora se biti oprezan s obzirom na moguću subjektivnost ispitanika koja može uticati na stvaranje nerealne slike o ispitivanoj pojavi. Zbog toga se preporučuje provera na ovaj način dobijenih podataka podacima dobijenim drugim tehnikama.
1.2. Upoređivanje
Upoređivanje je tehnika koja se koristi za prikupljanje podataka o kriminalitetu u raznim vremenskim periodima, na raznim geografskim područjima, kao i s obzirom na različite karakteristike delinkvenata (tipovi delinkvenata) i samog kriminalnog ponašanja (tip kriminaliteta, objekat napada i sl.). Primenom ove tehnike moguće je pratiti razvoj i rasprostranjenost neke kriminalne pojave, kao i veze i odnose između delova neke pojave u različitim periodima, odnosno veze između različitih pojava. U kriminologiji se upoređivanje posebno koristi za ustanovljavanje razlika između delinkventne i nedelinkventne populacije, odnosno za poređenje uticaja pojedinih društvenih faktora na jednu i drugu populaciju (korišćenje kontrolnih grupa), što je od nespornog značaja za proučavanje uzročnosti. 1.3. Merenje
Merenje predstavlja takav oblik posmatranja kriminalnog ponašanja pomoću kojeg se dobijaju podaci kvantitativnog karaktera o ispitivanoj pojavi. Posebno je zastupljeno u psihologiji prilikom utvrđivanja psihičkih karakteristika ličnosti. Samim tim, u kriminologiji se merenje najčešće koristi za prikupljanje podataka o ličnosti delinkventa i to o: inteligenciji, motivaciji, stavovima, agresivnosti, sugestibilnosti i sl. To se obično vrši uz pomoć psiholoških testova koji se sastoje iz niza pitanja ili tvrdnji, raspoređenih na sistematičan način. Testovi moraju biti prilagođeni kako ispitivanoj populaciji tako i društvenoj sredini iz koje ona potiče. Jedan od poznatijih testova jeste Roršahova proba koja se koristi u prikupljanju činjenica u oblasti maloletničke delinkvencije. U cilju merenja pojava u kriminologiji se koriste i sociometrijski metodi. Oni su posebno pogodni za ispitivanje malih kriminalnih grupa (gangovi). 1.4. Statistika kriminaliteta
Dok se navedenim tehnikama merenja mogu meriti samo pojedine strane kriminalnog ponašanja, statistike kriminaliteta omogućavaju merenje kriminaliteta kao masovne pojave u celini. Termin statistika kriminaliteta upotrebljava se u dvostrukom značenju: kao skup činjenica (evidencija) kriminaliteta na određenom području i kao naučni metod. U ovom odeljku biće reči o statistici kao skupu činjenica o kriminalitetu do koga se dolazi sistematičnim prikupljanjem podataka od državnih organa korišćenjem statističkih upitnika, odnosno kao o izvoru podataka o kriminalitetu. Statistike mogu biti javne i privatne (stvorene od strane istraživača), nacionalne i međunarodne, policijske, statistike javnih tužilaštava i sudske.
Ranije statistike, posebno sudske, uživale su veliko poverenje. Danas, međutim, pod uticajem kriminologije društvene kontrole, veliki broj kriminologa kritikuje te statistike, smatrajući da one ne omogućavaju merenje kriminaliteta. One zapravo omogućavaju merenje aktivnosti represivnih organa. Drugim rečima, veći broj krivičnih dela evidentiran sudskom statistikom ne znači da je zaista došlo do povećanja kriminaliteta u nekom društvu, već se u stvari radi o povećanoj aktivnosti pravosudnih organa.
Uz rezerve koje proističu iz njihovih nedostataka (o kojima će biti više reči u narednim izlaganjima), statistike kriminaliteta daju podatke (lični podaci) o delinkventima, o vrsti krivičnih dela koja se evidentiraju, o obimu i strukturi kao i o dinamici i rasprostranjenosti kriminaliteta. Statistike omogućavaju opis evolucije kriminaliteta i to: dugotrajne tendencije kretanja kriminaliteta (trendovi), sezonske varijacije i neočekivana kretanja (npr. usled rata).
Kriminalne statistike omogućavaju da se dođe do saznanja o razlikama koje postoje u raznim zemljama. Ranije se to činilo poređenjem nacionalnih statistika, dok se od pedesetih godina 20. veka počinju stvarati prave međunarodne statistike zasnovane na jedinstvenom sistemu registrovanja krivičnih dela i učinilaca. Kritike upućene statistici u novije vreme dovele su do napuštanja poređenja nivoa kriminaliteta i njegovom zamenom poređenjem tendencija kriminaliteta. Ovo se čini posebno zbog razlika na kojima počivaju nacionalne statistike (različita zakonodavstva, razni nedostaci, odsustvo statistike za pojedina krivična dela i dr.).
Statistike kriminaliteta mere bilo prijavljeni kriminalitet (policijske), bilo kriminalitet koji je bio predmet optuženja u krivičnom postupku (tužilačke) ili presuđeni kriminalitet (sudske). Nijedna statistika, međutim, ne beleži stvarni kriminalitet. S tim u vezi treba ukazati na razliku koja postoji između prividnog, legalnog i stvarnog kriminaliteta.
Pod prividnim kriminalitetom podrazumeva se skup svih dela koja su prijavljena bez obzira da li predstavljaju krivična dela ili ne, dok legalni kriminalitet čine samo ona dela koja su utvrđena kao krivična dela sudskim putem. Stvarni kriminalitet jeste skup prijavljenih dela i dela koja nisu prijavljena, odnosno poznata policiji, ali objektivno imaju karakter krivičnih dela. Stvarni kriminalitet ostaje nepoznat, pa između prijavljenog i stvarnog kriminaliteta postoji deo kriminaliteta koji se naziva tamna brojka kriminaliteta (fr. le chiffre noir, engl. dark number, nem. dunkelfeld) ili prikriveni kriminalitet (fr. criminalite cachee, engl. hidden criminality).
Ranije se smatralo da je sudska statistika najbliža stvarnom kriminalitetu, dok među savremenim kriminolozima preovladava shvatanje da je to policijska statistika. U prilog tome navodi se da se u postupku kretanja od policije preko tužioca do suda vrši selekcija odnosno filtriranje u kome se gubi znatna količina kriminaliteta ili vrši njegova transformacija – deformacija.48 Drugim rečima, to trostruko filtriranje (pod pretpostavkom da je uspešno izvršeno), omogućava da ostane nepoznat dobar deo stvarnog kriminaliteta. Zbog toga, upravo na nivou policijskih statistika, možemo imati najpribližniju sliku realnog kriminaliteta u sociološkom smislu.49 Međutim, nisu retki ni kriminolozi, posebno oni sa pravnom orijentacijom, koji smatraju najpouzdanijom sudsku statistiku, s obzirom na to da ona obuhvata samo ona dela koja su sudskim putem utvrđena kao takva.50 Oni, naime, smatraju da u policijsku statistiku, pored dela realnog kriminaliteta, ulaze i ponašanja koja se ne mogu smatrati kriminalnim, odnosno koja se uopšte nisu dogodila (u slučaju lažnih optužbi, na primer). Razlika između stvarnog i prividnog, odnosno legalnog kriminaliteta nastaje ne samo zbog filtriranja od strane organa represije već i zbog nedostatka dovoljnog broja policajaca, odnosno zbog slabe opremljenosti policijskih službi (npr. slabo otkrivanje vožnje u pijanom stanju i sl.). Takođe, razlike nastaju i zbog nespremnosti žrtve da prijavi delo, bilo jer sumnja u efikasnost policije i pravosudnih organa, bilo zato što pribegava nekoj vrsti privatnog ostvarivanja pravde (od krađa u robnoj kući na primer) ili se boji za sopstvenu reputaciju. Takođe, svedoci nekada odbijaju da svedoče jer žele da izbegnu neprijatnosti koje nosi postupak ili iz drugih razloga žele da se ignoriše njihovo prisustvo na mestu događaja. Poznato je, naime, da u društvu postoji veoma rasprostranjena odbojnost prema denuncijaciji.
Evidentno je, dakle, da znatan deo kriminalnih ponašanja ostaje nepoznat. Postojanje tamne brojke bilo bi manje problematično za nauku kada bi broj neotkrivenih kriminalnih ponašanja bio konstantan, bilo u jednom periodu bilo za određenu vrstu kriminalnog ponašanja. Ali nije tako: povećanje broja službi za otkrivanje ili povećanje njihove aktivnosti smanjuje tamnu brojku, a povećanje presuđenog ili policijski evidentiranog kriminaliteta nije dokaz da se povećao realni kriminalitet. Nasuprot tome, smanjivanje tih službi ili smanjivanje njihove aktivnosti povećava tamnu brojku. U velikom broju slučajeva, ukupni efekti policije ostaju isti, njihova aktivnost se smanjuje u jednom, a povećava u drugom sektoru; statistike ne pokazuju tu fluktuaciju kriminaliteta iz jednog u druge sektore iako se vrši modifikacija tamnih brojki u raznim sektorima. Zbog toga statistike, posebno u periodu rata ili krize, treba interpretirati oprezno.
Međutim, statistike su problematične ne samo zato što ne mere realni kriminalitet, već se postavlja i pitanje vrednosti onoga što mere. Uglavnom im se upućuju dve vrste kritika: jedna se odnosi na netačnost usled nenamernih grešaka, a druga na smišljeno falsifikovanje podataka. Do netačnosti usled nenamernih grešaka dolazi kako usled grešaka u reagovanju organa represije (sudske greške, na primer, usled kojih biva utvrđeno kao krivično delo ono ponašanje koje to u stvari nije ili obrnuto) ili usled grešaka prilikom prikupljanja, posebno pri popunjavanja statističkih upitnika u sudovima, odnosno obrade podataka. Do falsifikovanja podataka u zapadnim zemljama dolazi u cilju smanjenja osećanja nesigurnosti koje je zbog masovnosti kriminaliteta jako rasprostranjeno među građanima. U socijalističkim zemljama to se činilo radi korišćenja statistike u propagandne svrhe, odnosno u cilju stvaranja u javnosti onakve slike o kriminalitetu kakva je odgovarala potrebama tekuće politike.53 Pored tamne brojke, dolazi i do stvaranja "brojke preterivanja". "Brojka preterivanja" se, naime, odnosi na one aktivnosti koje se prikazuju kao kriminalne, iako to nisu (l' exes total), odnosno na one kriminalne aktivnosti kojima se pridaje veća težina od one koju one stvarno ispoljavaju (l’ exes partial). 1.5. Tehnike prikupljanja podataka o stvarnom kriminalitetu
Nemogućnost da se utvrdi tamna brojka kao i okolnost da ona nija ista u raznim periodima, bilo u ukupnom kriminalitetu bilo u pojedinim vrstama kriminaliteta, stvara probleme u dolaženju do saznanja o kriminalitetu i to kako o obimu, oblicima i prostornoj rasprostranjenosti kriminaliteta tako i o njegovim uzrocima jer se ignoriše kako i zašto su izvršena ta dela kao i ličnost njihovih učinilaca (starost, pol, nacionalnost, karakter i sl.).54 U krilu savremene kriminologije u cilju ispravljanja nedostataka oficijelne statistike javljaju se nove tehnike evaluacije kriminaliteta. Najvažnijim među njima smatraju se: tehnike saznavanja tamne brojke i tehnike ispitivanja osećanja nesigurnosti.
1.5.1. Tehnike saznavanja tamne brojke kriminaliteta Radi saznavanja tamne brojke kriminaliteta u savremenoj kriminologiji uglavnom se koriste tri vrste tehnika prikupljanja podataka: ankete sa samoprijavljivanjem delinkvenata ("self reported delinquency"), ankete o viktimizaciji ("victimization survey") i ankete sa licima koja su u vršenju svoje delatnosti u situaciji da saznaju za izvršena kriminalna ponašanja.
Ankete sa samoprijavljivanjem sastoje se u ispitivanju uzorkom obuhvaćenih osoba o tome da li su bile počinioci nekog kriminalnog ponašanja i, ako jesu, kakve posledice su ta ponašanja imala. One se, dakle, zasnivaju na priznanju učinilaca.56 Ova tehnika prikupljanja podataka o tamnoj brojci razvila se posle II svetskog rata najpre u SAD i drugim anglo-saksonskim zemljama, zatim u skandinavskim zemljama, Nemačkoj i drugim zemljama. Danas je anketa sa samoprijavljivanjem jedna od često primenjivanih tehnika za dolaženje do saznanja o tamnoj brojci kriminaliteta. Posebno značajnu primenu našla je u dolaženju do podataka o maloletničkoj delinkvenciji.57 Ove ankete sprovode se kako na nacionalnom tako i na međunarodnom nivou. U cilju omogućavanja uporedivosti podataka koji se prikupljaju u raznim zemljama, tokom 1991. i 1992. godine pokrenut je projekat Međunarodna anketa sa samoprijavljivanjem maloletničke delinkvencije (ISRD).58 U Srbiji je ova anketa prvi put sprovedena tokom 2013. i 2014. godine, u okviru trećeg ciklusa Međunarodne ankete samoprijavljivanjem, u koji je inače uključeno preko 30 zemalja iz različitih delova sveta. Anketa je sprovedena na uzorku od 1344 učenika osnovnih (sedmi i osmi razred) i srednjih škola (sva četiri razreda) u Beogradu i Novom Sadu.
Uz pomoć anketa sa samoprijavljivanjem delinkvenata prikupljaju se podaci koji su podobni za ocenu stvarnog broja delinkvenata, kao i broja i vrste kriminalnih ponašanja koja vrše, za poređenje registrovanih i neregistrovanih delinkvenata, za proučavanje kriminalne karijere kao i za stvaranje kontrolnih grupa od osoba za koje se pretpostavlja da su nevine. Takođe, na ovaj način dolazi se indirektno i do saznanja o načinu odlučivanja policije o hapšenju i gonjenju odnosno negonjenju njoj poznatih delinkvenata pa tako, jednim delom, omogućava i prikupljanje podataka o zloupotrebi moći usled koje dolazi do selektivnog gonjenja za pojedina kriminalna ponašanja. Pored toga, u okviru Međunarodne ankete sa samoprijavljivanjem maloletničke delinkvencije dolazi se i do podataka o rizičnim ponašanjima maloletnika koja nisu kažnjiva, kao i o njihovom iskustvu viktimizacije.60 Ova tehnika je kritikovana da ima ozbiljan nedostatak u tome što daje veoma nepreciznu sliku tamne brojke, jer se dobijeni podaci odnose samo na one koji su priznali da su izvršili neko kriminalno ponašanje, a njih je manje čak i od onih oficijelno registrovanih.61 Pored toga, na iskrivljenu sliku kriminaliteta koju daju ove ankete može uticati i davanje socijalno poželjnih ili na drugi način netačnih odgovora.62 U okviru treće Međunarodne ankete sa samoprijavljivanjem maloletničke delinkvencije ovi nedostaci su umanjeni uvođenjem kontrolnih pitanja kojima je ispitivana iskrenost ispitanika.
Ankete o viktimizaciji odnose se na ispitivanje grupe osoba obuhvaćenih uzorkom o tome da li su bile žrtve nekog kriminalnog ponašanja i, ako jesu, o kojem se kriminalnom ponašanju radi. One se, dakle, za razliku od anketa sa samoprijavljivanjem koje se zasnivaju na svedočenju delinkventa, zasnivaju na svedočenju žrtve. One su takođe začete u SAD i proširile se odatle u druge zemlje. Cilj ovih anketa je prikupljanje podataka o obimu, strukturi i prirodi stvarnog kriminaliteta, karakteristikama njegovih učinilaca i žrtava, razlozima zbog kojih neka krivična dela nisu statistički registrovana iako su prijavljena od strane žrtve, kao i razlozima neprijavljivanja krivičnih dela od strane same žrtve. Ankete o viktimizaciji koje se najčešće sprovode su ankete opšteg karaktera, koje se odnose na različite vrste kriminaliteta. Pored opštih, postoje i posebne ankete o viktimizaciji koje se odnose samo na pojedine vrste kriminaliteta. Kao i ankete samoprijavljivanjem, sprovode se kako na nacionalnom tako i na međunarodnom nivou.
Ankete o viktimizaciji se danas, manje ili više, redovno sprovode u velikom broju zemalja u svetu, uključujući i zemlje Istočne i Centralne Evrope. Kao i ankete o kriminalitetu bazirane na podacima koje poseduju državni organi, u velikom broju zemalja ankete o viktimizaciji sprovode nacionalni statistički biroi. Od zemalja sa teritorije bivše Jugoslavije, ova anketa je na taj način za sada sprovedena samo u Sloveniji. Poslednjih godina čine se napori ka harmonizaciji i standardizaciji anketa o viktimizaciji na teritoriji cele Evropske unije.
Sa ciljem omogućavanja poređenja podataka dobijenih u različitim zemljama, razvijena je Međunarodna anketa o viktimizaciji (International (Crime) 1996. godine u Srbiji je jedini put sprovedena Međunarodna anketa o viktimizaciji i to na uzorku od 1094 ispitanika sa teritorije Beograda. To je ujedno i jedina anketa o viktimizaciji opšteg tipa sprovedena na jednom reprezentativnom uzorku u Srbiji. Međutim, sprovedeno je nekoliko anketa o viktimizaciji nasiljem nad ženama. Anketa ovog tipa prvi put je sprovedena 2001. godine, od strane Viktimološkog društva Srbije, i to na reprezentativnom uzorku od 700 žena sa teritorije Srbije. 2010. godine slična anketa je sprovedena i u Vojvodini, na reprezentativnom uzorku od 500 žena (Nikolić-Ristanović, 2002; Nikolić-Ristanović, 2010). Anketom su prikupljani podaci o nasilju koje su žene nakon punoletstva trpele u porodici, kako od strane bračnih i vanbračnih partnera, tako i od strane drugih članova porodice. Kao jedan od ključnih nedostataka ove tehnike navodi se to što ona omogućava saznavanje samo kriminaliteta koji se vrši prema fizičkim licima, ali se poslednjih godina situacija donekle promenila sa povremenim sprovođenjem i anketa o viktimizaciji pravnih lica. (Spalek, 2017). Takođe, kao nedostatak se navodi i to što sva dela koja prijavljuju žrtve nisu uvek i objektivno krivična dela već su nekada to samo po oceni žrtve. Uz to, podaci dobijeni na ovaj način često su netačni zbog grešaka u pamćenju, s obzirom na to da se žrtve pitaju o viktimizacijama koje su im se dogodile u određenom vremenskom periodu (obično jedna ili dve godine). Takođe, one se obično odnose na viktimizaciju na određenom prostoru a žrtve prijavljuju i viktimizacije koje su doživele na drugim mestima.
Međutim, uprkos svojim nedostacima one predstavljaju za sada najpogodniju tehniku prikupljanja podataka o stvarnom kriminalitetu i to posebno kada se, kao što je to slučaj u SAD, sprovode na čitavom stanovništvu uz pomoć državnih organa koji su zaduženi za prikupljanje i obradu podataka o kriminalitetu. Na taj način one predstavljaju svojevrsni pandan klasičnim statistikama kriminaliteta, ali su, za razliku od statistika, njihovi izvori podataka primarni, a dobijeni rezultati u mnogo većoj meri odraz stvarnog stanja kriminaliteta, a manje slika rada policije i pravosudnih organa. Ove tehnike omogućavaju i prikupljanje podataka o raznim oblicima zloupotrebe moći o kojima je posredstvom statistike nemoguće dobiti podatke bilo zato što se, uprkos svojoj inkriminisanosti, ne gone, bilo zato što, uprkos međunarodnoj obavezi, u konkretnom nacionalnom zakonodavstvu uopšte nisu sankcionisani.
Za otkrivanje tamne brojke kriminaliteta značajne su i ankete koje se vode sa licima za koja se pretpostavlja da imaju informacije o kriminalnim ponašanjima – na primer, sa direktorima i osobljem hotela ili velikih prodavnica, saobraćajnih preduzeća, zdravstvenih ustanova, službi koje kontrolišu finansijsko poslovanje preduzeća i sl.65 Ovim anketama dobija se daleko približnija slika o stvarnom broju izvršenih krađa u prodavnicama, posebno u robnim kućama i samouslugama, o
Comentarios