METODE I TEHNIKE SAZNAVANJA KRIMINALNOG PONAŠANJA KAO POJEDINAČNE POJAVE (KVALITATIVNE METODE) Metoda proučavanja individualnih slučajeva kriminalnog ponašanja sastoji se u proučavanju pojedinačnih slučajeva kriminalnog ponašanja, odnosno u proučavanju pojedinih delinkvenata u vezi sa njihovim kriminalnim ponašanjem (eng. case study ili life history method).69 U svojoj osnovi to je jedan kvalitativni metod, za razliku od kvantitavnih metoda koji su primereniji proučavanju masovnih pojava, pa se kao takvi i primenjuju u istraživanju kriminaliteta kao masovne pojave. Ovakvo proučavanje podrazumeva više intenzivno nego ekstenzivno orijentisano istraživanje, pa se njime po pravilu obuhvata manji broj slučajeva, s tim što oni moraju biti tipični za proučavanu pojavu. Prilikom proučavanja individualnih slučajeva kriminalnog ponašanja, s obzirom na to da se polazi od konkretnih slučajeva i da se moraju sagledati svi njegovi elementi, važnu ulogu igraju metode analize i indukcije, kao i ekipni rad i interdisciplinarni pristup. Za ovu vrstu ispitivanja stoga su posebno pogodne kazneno-popravne i vaspitne ustanove.
1. Karakteristike primene kvalitativnih metoda u kriminologiji
Pri korišćenju metode izučavanja individualnih slučajeva nastoji se da se dođe do saznanja o svim objektivnim i subjektivnim okolnostima i uslovima koji su omogućili kriminalno ponašanje određenog lica, tj. nastoji se da se ispitivanje orijentiše na saznavanje "situacije" dela i delinkventa.70 Utvrđuju se kako činjenice koje se odnose na razvitak ličnosti (istorijske), tako i one koje su delovale u vreme izvršenja krivičnog dela (situacione) jer se smatra da se na osnovu njihove analize može utvrditi etiologija svakog pojedinog delinkventa. Primera radi navešćemo neke od relevantnih činjenica do kojih se nastoji doći ovakvim proučavanjem: podaci o delinkventu kao što su podaci o starosti, polu, zanimanju, porodičnom stanju, materijalnom stanju, mestu stanovanja, društvenom statusu, ranijem kažnjavanju, crtama ličnosti delinkventa i sl., kao i podaci situacionog karaktera koji se odnose na kriminalno ponašanje, kao što su okolnosti pod kojima je delo izvršeno, vreme i mesto izvršenja, podaci o žrtvi i sl.
Za kvalitativne metode karakteristično je korišćenje malog uzorka (obično namernog), ili analiza pojedinačnih, tipičnih slučajeva (studija slučaja, eng. case study). Za proučavanje grupa (većih ili manjih, slučajno ili namerno određenih) delinkvenata, bitno je da se uzorkom po pravilu obuhvataju svi slučajevi iz određene grupe, i to tako da se proučavaju pojedinačno, kao studije slučajeva, s tim što se rezultati ispitivanja uvek daju za celu grupu. Moguće je, međutim, ovaj metod primeniti i na proučavanje reprezentativnog uzorka neke grupe, ali se u tom slučaju dobijeni zaključci mogu odnositi samo na onaj tip delinkvenata kome pripadaju delinkventi iz ispitivane grupe. Ovaj metod naročito se koristi za izučavanje maloletničkih bandi i posebno je razvijen u SAD.71 Takođe, metod je pogodan i za proučavanje delinkventnih grupa u zatvorima i kazneno-popravnim i vaspitnim ustanovama. Ovakva istraživanja su u praksi česta, s obzirom na to da se u tim ustanovama delinkventna populacija koja je predmet ispitivanja nalazi na okupu, što omogućava vršenje intenzivnih kriminoloških i penoloških istraživanja.
Od tehnika prikupljanja podataka koriste se intervju, posredno i neposredno posmatranje, analiza sadržaja (na primer, sudski predmeti, novinski tekstovi, dokumentacija socijalnih ustanova), eksperiment, a u poslednje vreme sve više i fokus grupe.
Najčešće korišćeni istraživački instrumenti su polustruktuirani i nestruktuirani upitnik i protokol posmatranja, koje karakterišu pretežno otvorena pitanja, odnosno kombinacija otvorenih i zatvorenih pitanja. Pitanja mogu biti manje ili više uopštena, grupisana po srodnosti ili negrupisana. Nestruktuirani upitnik se može sastojati i iz jednog opšteg pitanja, npr. “Možete li mi opisati Vaš život od momenta kada ste izvršili prvo krivično delo do danas?”
Kvalitativna obrada i analiza podataka podrazumevaju detaljno iščitavanje dobijenog materijala, uočavanje sličnosti i razlika, grupisanje odgovora na isto pitanje ili drugih sličnih podataka, a zatim njihovo dalje grupisanje, razvrstavanje, uočavanje veza sa drugim odgovorima, odnosno pojavama. Pri tome, neophodno je izvršiti i horizontalnu i vertikalnu analizu podataka. Na primer, utvrđivanje sličnosti i razlika u događajima koji su prethodili izvršenju krivičnog dela ubistva od strane osoba obuhvaćenih uzorkom bi bilo primer horizontalne analize, dok bi utvrđivanje veza između raznih događaja u životu svakog pojedinačnog ubice iz uzorka primer vertikalne analize. Nakon izvršene analize, odnosno raščlanjavanja konkretnog kriminalnog ponašanja i ličnosti delinkventa koristi se metoda sinteze, kako bi se pojedinačno kriminalno ponašanje sagledalo i objasnilo u sklopu određenih društvenih prilika i uticaja.
Za kvalitativni metod je karakteristična i sukcesivna analiza, modifikovanje istraživačkih instrumenata tokom trajanja prikupljanja podataka, samoedukacija koja se ostvaruje uporedo sa istraživanjem i korišćenje follow-up intervjua u cilju dobijanja dodatnih podataka. Danas postoji čitav niz kompjuterskih programa koji mogu biti od pomoći u kvalitativnoj obradi podataka, posebno za tekstualno pretraživanje dobijenih podataka, kodiranje i sl. Najpoznatiji su Atlas, Etnograph, Nudist i WinMax. 2. Opšte tehnike prikupljanja podataka o kriminalnom ponašanju kao individualnoj pojavi koje se koriste u kriminologiji
2.1. Posmatranje
Posmatranje predstavlja neposredno ili posredno opažanje činjenica vezanih za kriminalno ponašanje, delinkventa i žrtvu. Neposredno posmatranje podrazumeva neposredno opažanje činjenica koje se tiču predmeta istraživanja. Na ovaj način po pravilu se prikupljaju dve vrste činjenica i to: činjenice vezane za pretkriminalnu situaciju i situaciju dela (vreme i mesto izvršenja krivičnog dela, predmet i sredstvo izvršenja krivičnog dela, stadijum izvršenja i sl.) i činjenice koje se odnose na delinkventa (biopsihološke i socio-demografske karakteristike, motivi, ranija osuđivanost i sl.). Sve češće pri realizovanju kriminoloških istraživanja prikupljaju se i činjenice o žrtvi (bio-psihološke i socio-demografske karakteristike žrtve).
Prilikom neposrednog posmatranja neophodno je obezbediti da posmatrač svojim prisustvom ne ometa normalan tok odvijanja pojave koja se posmatra. S obzirom na to da se radi o pojavi koja je podložna krivičnom gonjenju i kažnjavanju ona se najčešće i dešava na skrovitom mestu, a svako posmatranje, odnosno prisustvo trećih lica smatra se opasnošću od otkrivanja i krivičnog gonjenja. Zbog toga je neposredno posmatranje pogodnije za prikupljanje činjenica o krivičnim delima koja su više situacionog karaktera, odnosno do kojih dolazi prilikom vršenja nekih, inače zakonom dozvoljenih i čak korisnih delatnosti (npr. saobraćajna krivična dela, nepreduzimanje mera zaštite na radu, ekološka krivična dela), koja se vrše na javnim mestima (npr. džepne krađe, krađe u samouslugama), kao i za prikupljanje činjenica o zatvorskoj populaciji (penološka istraživanja) i o reakciji organa formalne društvene kontrole (policija, javni tužioci, sudije, zatvorsko osoblje).
Poseban vid neposrednog posmatranja jeste posmatranje sa učestvovanjem. Putem ovog posmatranja činjenice se prikupljaju tako što istraživač nije samo pasivni posmatrač pojave već u njoj i aktivno učestvuje. Pri ovome se treba čuvati identifikacije sa inkriminisanom delatnošću kada posmatrač podleže krivičnoj odgovornosti kao i članovi grupe koji su predmet njegovog posmatranja. Ovaj oblik neposrednog posmatranja primenjuje se prilikom istraživanja organizovanih kriminalnih grupa (gangova) što je razumljivo, s obzirom na to da se detaljniji podaci o njima zbog njihove ilegalnosti i konspirativnosti mogu prikupiti jedino na takav način. Tako je, na primer, američki istraživač Trešer (F. M. Thracher) učestvovao u jednom čikaškom podzemnom gangu, dok je Poljak Čapov (Czestaw Czapow) koristio posmatranje sa učestvovanjem pri proučavanju huliganstva u Poljskoj.
Posredno posmatranje predstavlja opažanje činjenica koje se odnose na kriminalno ponašanje, delinkventa i žrtvu, korišćenjem podataka iz policijskih dosijea, sudskih predmeta, zatvorskih dosijea, dnevne štampe, dnevnika i memoara delinkvenata. To je često korišćena tehnika prikupljanja činjenica u kriminologiji posebno pogodna pri istraživanju velikog broja slučajeva. Takođe, za razliku od neposrednog posmatranja, ona se može koristiti u prikupljanju činjenica o svim krivičnim delima. Međutim, njen osnovni nedostatak je mogućnost postojanja netačnosti (namernih ili slučajnih) u dokumentima koji su predmet posmatranja, što istraživaču nalaže opreznost i kritički odnos. 2.2. Eksperiment
Eksperiment predstavlja poseban oblik posmatranja koji se vrši na veštački izazvanoj pojavi. Njegova primena u kriminologiji je mala, što je i razumljivo s obzirom na to da su predmet proučavanja kriminologije ponašanja koja su opasna i kao takva nedozvoljena, pa ih nije celishodno veštački izazivati.
U okviru kriminoloških istraživanja koristi se sociometrijski eksperiment radi dolaženja do sazananja o agresivnosti pojedinaca unutar malih grupa. Sociometrijska metoda psiho-drame i socio-drame koristi se za utvrđivanje neprilagođenosti pojedinaca u grupi. Eksperiment se koristi i za posmatranje uticaja pojedinih, izolovanih, faktora delinkventnog ponašanja. Najčešće navođeni primer ove vrste eksperimenta u kriminologiji jeste stavljanje grupe raspuštene dece u pozitivne uslove i posmatranje promena u odnosu na njihovo ranije ponašanje.
Ipak, eksperiment je pogodniji za penološka nego za čisto kriminološka istraživanja. U penološkoj oblasti, naime, eksperiment služi iznalaženju optimalnih rešenja u pogledu tretmana u vaspitnim i kazneno-popravnim ustanovama. 2.3. Fokus grupe
U poslednje vreme za prikupljanje podataka u kriminologiji koriste se i fokus grupe. Fokus grupe su male, brižljivo struktuirane grupe (6-10 učesnika) i predstavljaju oblik grupnog intervjua, odnosno kombinaciju posmatranja sa učestvovanjem i produbljenog intervjua. Njima se ispituju određene teme i pojedinačne ideje i mišljenja, vodi se brižljivo planirana i moderirana diskusija uz pomoć otvorenih, polustruktuiranih pitanja. One predstavljaju dobar metod za ispitivanje mišljenja, za prikupljanje podataka o pojavama o kojima se malo zna, kao i za intervjuisanje ljudi koji su teško dostupni. Koriste se i on line, putem Interneta, posebno kada su u pitanju osetljive teme, npr. incest ili zloupotreba droga.
3. Posebne tehnike prikupljanja podataka o kriminalnom ponašanju kao individualnoj pojavi koje su se razvile u kriminologiji
Tehnike prikupljanja podataka o kriminalnom ponašanju kao individualnoj pojavi koje su se razvile u kriminologiji mogu se podeliti u dve grupe: tehnike prikupljanja podataka o pojedinim delinkventima i tehnike prikupljanja podataka o pretkriminalnoj situaciji i samom kriminalnom ponašanju. Granica između ove dve vrste tehnika nije striktna, pa se neke tehnike upotrebljavaju za prikupljanje obe vrste podataka, odnosno tehnikama namenjenim za prikupljanje jedne vrste podataka obično se zahvata i deo podataka koji pripada drugoj vrsti.
Tehnike prikupljanja podataka o delinkventu mogu biti transverzalne i longitudinalne.
Transverzalne tehnike se sastoje u proučavanju delinkvenata u jednom određenom momentu i njihovom poređenju sa nedelinkventima ili u poređenju raznih grupa delinkvenata unutar proučavane delinkventne grupe.77 U okviru ove tehnike razlikuju se tri grupe:
1. Sistematska opservacija delinkvenata - produbljeno ispitivanje ličnosti delinkventa i motiva koji su doveli do vršenja krivičnog dela. U osnovi se radi o kliničkom ispitivanju: medicinskom, patološkom, psihološkom, psihijatrijskom ili o socijalnoj anketi. Ovo ispitivanje može se primenjivati samo na zatvorena lica.
2. Ankete kojima se ispituje određeni aspekt kriminalnog ponašanja na određenom uzorku delinkvenata, bilo neposredno (putem intervjua sa delinkventom ili drugim licima koji su u stanju da daju podatke o njemu), bilo preko zatvorskih dosijea ili krivičnih predmeta. Cilj ovih anketa je da se otkriju podaci o većem broju pojedinačnih slučajeva i da se iz njih izvuku određeni procenti i korelacije. One su dakle zasnovane na korišćenju statističkih metoda, ali za razliku od statistika kriminaliteta one se ne zasnivaju na zakonu velikih brojeva, već na hipotezi da ono što važi za ispitivane subjekte važi i za druge delinkvente istog tipa. Pri tome treba voditi računa da uzorak bude dovoljno reprezentativan i da se dobijeni rezultati uporede sa kontrolnom grupom nedelinkvenata ili sa delinkventima koji pripadaju nekoj drugoj kategoriji. Međutim i pored tih mera opreza, rezultati dobijeni primenom ove tehnike ostaju problematični jer se ispitivanjem obuhvataju samo lica u zatvorima ili osuđena lica koja ne reprezentuju dovoljno sve delinkvente.
3. Ankete o viktimizaciji i sa samoprijavljivanjem u osnovi imaju istu prirodu kao one koje se koriste za prikupljanje podataka o kriminalitetu kao masovnoj pojavi, s tim što u određenoj meri neke od njih imaju kliničke ciljeve i služe istraživanju kriminalnog ponašanja, odnosno viktimizacije kao individualne pojave.
Longitudinalne tehnike se koriste za praćenje jedne grupe delinkvenata u raznim periodima njihovog života, a potom i za poređenje dobijenih rezultata. Za prikupljanje podataka te vrste koriste se: životne istorije i kriminalne biografije, "follow-up” studije osuđenog lica posle izlaska iz zatvora, proučavanje po kohortama (grupama povezanim nekim zajediničkim obeležjem), klinički metod, kao i etnografski metod – kombinacija raznih, pre svega kvalitativnih, izvora podataka.
1. Kriminalne biografije omogućavaju da se upoznaju svi aspekti istorije delinkventa i njegovog ponašanja. Istraživač se lično sreće sa delinkventom, upoznaje se sa njegovim rukopisima, dnevnicima, ispituje njegovu okolinu i konsultuje njegov sudski dosije. Uprkos dubini i kompleksnosti zadiranja u kriminalni fenomen ova tehnika je problematična zbog svedočenja na kojima se zasniva, a koja nisu uvek pouzdana. Nekada se koriste i spontana autobiografska kazivanja samih delinkvenata.
2. "Follow up” studije omogućavaju da se prati život osuđenog lica dugo vremena posle njegovog puštanja iz zatvora ili izvršenja druge kazne. Njima se može kontrolisati kasnija kriminalna karijera ispitivanih delinkvenata, ali su one problematične iz razloga što se ne može sa sigurnošću utvrditi veza između režima u kaznenoj ustanovi i kasnijeg ponašanja delinkventa, s obzirom na to da na njega mogu uticati i drugi faktori.
3. Proučavanje po kohortama. Termin kohorta je uzet iz demografije, gde označava skup osoba koje su u istom periodu doživele neki bitan događaj u životu, kao što su rođenje ili stupanje u brak. U kriminologiji se pod kohortom podrazumeva skup osoba čije delinkventno ponašanje je povezano nekim zajedničkim elementom vezanim za određeni vremenski period: npr. rođenje (generacija), osuda u toku iste godine ili puštanje iz zatvora u istom periodu (kohorta u pravom smislu reči).80 Ova tehnika ima za cilj da ukaže na karakteristike određene grupe delinkvenata međusobno povezane nekim od pomenutih obelezja u odnosu na druge delinkvente ili na populaciju u celini kao i da diferencira subjekte unutar same kohorte. Ona se koristi podacima iz arhiva (zatvorskih, sudskih i sl.) koje sakuplja istraživač. Skupe su, a vrednost im je problematična jer se zasnivaju na arhivskim, dakle sekundarnim ("iz druge ruke") podacima, pa tako na sebi nose pečat svih njihovih nedostataka.
Osim toga, ove arhive nisu uvek dostupne istraživaču. No, uprkos svim teškoćama i nedostacima ova istraživačka tehnika se koristi u istraživanjima koja se vrše u svetu.
4. Klinički metod. Klinički metod se sastoji u primeni takvih postupaka ispitivanja delinkventa koji su analogni postupcima koji se primenjuju prilikom tretmana na klinici. Drugim rečima, to je metod koji je svu svoju pažnju usredsredio na ličnost delinkventa kojeg ispituje kliničkim putem. Uz njegovu pomoć prikupljaju se i interpretiraju činjenice koje se odnose na delinkventa - to je, dakle, po jednom od osnovnih metodoloških pravila u kriminologiji, pravilu nivoa interpretacije, drugi nivo - nivo delinkventa. Ovaj metod naziva se „klinički” jer se u kriminološkom istraživanju primenjuje metod koji je sličan medicinskom u svim fazama ispitivanja.
Klinički metod se sastoji iz sledećih faza: medicinsko-psihološko i socijalno ispitivanje, utvrđivanje kriminološke dijagnoze, prognoza budućeg ponašanja delinkventa i određivanje tretmana na osnovu utvrđene kriminološke dijagnoze. Na jednoj strani je, dakle, ispitivanje koje vodi formulisanju odgovarajućeg tretmana, a na drugoj, sprovođenje samog tretmana. Njegovom primenom istražuju se sve strane ličnosti delinkventa: biološka, psihička, patološka i socijalna. Klinički metod ima za cilj otkrivanje i utvrđivanje uzročnih faktora koji deluju na svaki pojedini slučaj različitim dinamizmom pa se stoga njihovo objašnjenje može dati u okviru "sintetičkog kompleksa" koji se postiže kliničkim putem. Zbog otkrivanja različitih dinamizama delovanja uzročnih faktora u različitim slučajevima ovaj metod se još naziva i dinamičkim metodom. Di Tulio je kod kliničkog istraživanja ukazao na značaj ispitivanja uzroka ponašanja delinkventa na osnovu integralnog samostalnog psihičkog proučavanja ličnosti, koje vrši kliničar po kliničkom kriterijumu i na osnovu sopstvenog kliničkog iskustva.
Klinički metod nastao je u okviru koncepcije koja delinkventno ponašanje smatra izrazom određene biološke i psihičke konstitucionalnosti i koja već po svome karakteru podrazumeva primenu kliničko-medicinskih metoda.83 S obzirom na svoju primenu u okviru antropološkog pravca u kriminologiji, za klinički metod se često kao sinonim upotrebljava i naziv antropološki metod.
Klinički metod nije do kraja prihvatljiv u kriminologiji s obzirom na to da se zasniva na koncepciji koja neopravdano potiskuje društvenu stranu kriminalnog ponašanja uz istovremeno davanje preteranog značaja biološkim, psihološkim i psihijatrijskim ispitivanjima. Ona je od nesporne koristi za saznavanje uzroka delinkventnog ponašanja, za prognozu budućeg ponašanja delinkventa, a time i za određivanje adekvatne krivične sankcije i tretmana delinkventa. Stoga ona može i treba da bude upotrebljavana u kriminologiji, ali samo u kombinaciji sa drugim metodima, dakle ne kao osnovni ili čak i jedini kriminološki metod, kako zagovaraju pristalice biološke, odnosno antroploške i psihološke koncepcije u kriminologiji.
Postojeće tehnike prikupljanja podataka o delinkventu prilično su razvijene u savremenoj kriminologiji. U manjoj meri one omogućavaju i pristup podacima o pretkriminalnoj i kriminalnoj situaciji, odnosno ponašanju. Za prikupljanje podataka ove vrste prevashodno se koristi tehnika posrednog posmatranja koje se vrši putem analize sudskih dosijea. Na ovaj način prikupljaju se podaci o karakteristikama prekriminalne situacije, načinu, vremenu i mestu izvršenja krivičnog dela kao i o ličnosti žrtve, njenom prethodnom odnosu sa delinkventom kao i o njenom ponašanju pre i u toku izvršenja krivičnog dela. Prikupljanje podataka o žrtvi u novije vreme vrši se još uspešnije putem anketa o viktimizaciji, koje ne samo da doprinose boljem upoznavanju sa kriminalitetom kao masovnom pojavom, već su označile i veliki napredak na planu proučavanja kriminalnog ponašanja kao pojedinačne pojave.
4. Prednosti i nedostaci upotrebe kvalitativnih metoda u kriminologiji
U kriminologiji, kao i u drugim društvenima naukama, upotreba kvalitativnih metoda se povećava od šezdesetih godina 20. veka i u dobroj meri se vezuje za promenu od pozitivizma ka kritičkoj kriminologiji. Primena kvalitativnih metoda ima i prednosti i mane.
Najznačajnije prednosti kvalitativnih metoda obuhvataju: dolaženje do produbljenih znanja na kojima se grade teorijski modeli, odnosno postavljaju temelji novih teorija (eng. grounded theory), činjenica da su posebno pogodni za istraživanje u savremenim uslovima brzih društvenih promena, kada stare teorije i kategorije postaju neupotrebljive, a nove još nisu stvorene, kao i da su jeftiniji od kvantitativnih metoda. Svojim sveobuhvatnim i kvalitativnim pristupom metod proučavanja individualnih slučajeva nadoknađuje nedostatke statistike, koja, budući da obuhvata masu slučajeva, omogućava samo kvantitativan pristup nekim standardnim aspektima kriminalnog ponašanja, odnosno ličnosti delinkventa. Zbog toga je ovaj metod od posebnog značaja za dobijanje saznanja o ličnosti delinkventa i o delinkventnoj situaciji, koja su neophodna za izricanje adekvatne krivične sankcije, za njenu pravilnu individualizaciju, kao i za odgovarajuću individualizaciju u izvršenju kazne lišenja slobode. Stoga ovaj metod, iako u osnovi metod fundamentalnog kriminološkog istraživanja, ima i važan aplikativni aspekt.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments