Proučavajući razvoj kriminologije kao samostalne nauke zaključili smo da kriminologija ima dodirnih tačaka sa nizom nauka i naučnih disciplina, jer je kriminalitet složena društvena pojava i pojedinačno ponašanje koje ulazi u predmet izučavanja brojnih nauka i naučnih disciplina. Ove nauke proučavaju kriminalitet direktno ili indirektno sopstvenim metodama i sa određenim naučnim ciljevima. Radi razgraničenja predmeta kriminologije od predmeta nauka koje takođe izučavaju kriminalitet i određivanja mesta kriminologije u sistemu društvenih nauka, smatramo da je potrebno posmatrati odnos kriminologije sa krivičnopravnim naukama (krivično pravo, krivično procesno pravo, politika suzbijanja kriminaliteta, penologija, kriminalistika) i drugim naukama (sudska psihologija, sudska psihijatrija, psihologija, sociologija). 1. Odnos kriminologije i drugih nauka
2. Kriminologija i krivično pravo. KriminoloRazvoj kriminologije kao samostalne nauke Istorijski posmatrano, kriminologijom su dominirale različite koncepcije u objašnjenju predmeta njenog izučavanja - kriminaliteta. To je razumljivo jer je kriminalitet kompleksna pojava kojom se bavi niz nauka i naučnih disciplina. Sem toga, kriminologija kao i svaka druga nauka, nije odvojena od društva niti od uopštenog razvoja naučne misli, ona nije samo rezultat, već proces razvoja specifičnih znanja, posebno društvenih i pravnih nauka, povezanih sa politikom suzbijanja kriminaliteta.
Kriminološki problemi proučavani su u različitim naučnim granama i disciplinama, pa se kriminologija najpre razvijala kao antropološka, biološka, psihološka, psihopatološka, sociološka kriminologija, pri čemu je svaka od ovih disciplina težila izgradnji zaokruženog sistema na sopstvenoj osnovi. Tako je ista pojava - kriminalitet, izučavana separatno, bez integracije svih stečenih znanja na osnovu jedinstvenog metodološkog sistema i sa istim ciljem izučavanja.
Na evropskom kontinentu najpre je došlo do autonomnog razvoja kriminalne antropologije, koja je proučavala kriminalitet polazeći od uticaja fizičkih i organskih osobina čoveka-delinkventa. Zatim se pojavila kriminalna biologija u Nemačkoj (Lenz, Exner, Mezger, Kleinschmidt i dr.) koja je obuhvatila kako antropološka proučavanja uzroka kriminaliteta, tako i psihopatološka i psihološka stanovišta, zbog tesne povezanosti i zavisnosti telesnih i psihičkih osobina čoveka. Nešto kasnije u Nemačkoj počinje da se razvija kriminalna psihologija, koja je takođe nastojala, proučavajući psihološke osnove i manifestacije kriminalnog ponašanja, da objasni kriminalitet u celosti, bez obzira na druga izučavanja. Osnovno stanovište kriminalne psihologije bilo je da su uzroci kriminaliteta u ličnosti delinkventa, tako da se jedino psihološkim i psihosocijalnim svojstvima ličnosti može objasniti zašto se pojedinci u istoj društvenoj situaciji ponašaju kriminalno, odnosno nekriminalno. Prodor medicinske misli, posebno psihijatrije, u oblast proučavanja kriminaliteta i devijantnog ponašanja, doveo je do formiranja kriminalne psihopa- tologije, koja proučava vezu između mentalnih bolesti i poremećaja ličnosti i kriminalnog ponašanja. Ova shvatanja, čiji su zastupnici bili lekari-psihijatri, sve do prvih decenija 20. veka, javljala su se u okviru kriminalne psihologije zbog nejasne granice između psihološki normalne ličnosti i patologije psihe.
Kriminalna sociologija kao autonomna disciplina ima za predmet izučavanja kriminalitet kao društvenu (socijalnu, opštu) i pojedinačnu pojavu povezanu sa društvenim faktorima i uticajima. U okviru kriminalne sociologije izučava se društvena uslovljenost kriminaliteta, "njegova društvena geneza u datim socijalnim strukturama, uslovi negativnog formiranja ličnosti i drugi problemi koji su od posebnog značaja za etiološku interpretaciju kriminaliteta kao društvene pojave".49 Razvoj navedenih disciplina u autonomnom pravcu doprineo je rasvetljavanju kriminalnog ponašanja sa različitih aspekata. Međutim, negativan efekat separatnog prilaženja bio je taj što kriminalni fenomen nije proučavan celovito i sveobuhvatno, što je stvorilo niz teškoća oko određivanja pojma, karaktera i predmeta kriminologije i usaglašavanja na nivou naučno prihvatljivih zaključaka. Sem toga, došlo je do razlika u shvatanjima oko samostalnosti kriminologije kao nauke. Sva shvatanja o tome da li je kriminologija samostalna nauka ili ne, mogu se podeliti u dve grupe.
U prvoj grupi su shvatanja po kojima kriminologija predstavlja zbir posebnih kriminoloških disciplina, ona je grupna (pluralistička) nauka, opšti pojam za više naučnih disciplina. Pristalice ovog shvatanja (Grassberger, Frey, Keunecke, Gross, Wulffen, Müller, Kleinschmidt, Exner i dr.) nisu saglasni u tome koje discipline sačinjavaju kriminologiju. Jedan broj pisaca ističe da je kriminologija grupa više nauka i to: kriminalne antropologije, kriminalne psihologije i psiho-patologije, antropologije, kriminalne politike, profilakse kriminaliteta i penologije. Ovo je značenje kriminologije u širem smislu. Shvaćena tako, kriminologija se deli na teoretsku (kriminalna antropologija, kriminalna psihologija, kriminalna sociologija, kriminalna psihijatrija i penologija) i primenjenu (kriminalna politika, kriminalna profilaksa, kriminalistika). Kriminologija u užem smislu svodi se najčešće na izučavanje individualnih i društvenih korena kriminaliteta, odnosno na kriminalnu etiologiju. Pluralističko shvatanje kriminologije prihvatao je i zastupao poznati krivičnopravni pisac, akademik dr Toma Živanović, koji je pojam "kriminologija" upotrebljavao kao sinonim za krivične nauke, ili sve nauke koje izučavaju krivično delo, krivca i krivičnu sankciju. Krivične nauke ili kriminologiju kao sinonim za krivične nauke, delio je na pravne i nepravne. U pravne je ubrajao: krivično pravo, viši opšti deo krivičnog prava, krivični postupak i kriminalnu politiku; u nepravne kriminalnu sociologiju i kriminalnu antropologiju.
U drugoj grupi su shvatanja po kojima je kriminologija sintetička nauka, koja se zasniva na zaključcima posebnih disciplina o kriminalnoj aktivnosti i merama za njeno suzbijanje (E.Ferri, Niceforo, Grispigni, Mannhiem, Sauer, Pinatel, Carrol i dr.). Koncepcija kriminologije kao sintetičke nauke, po oceni mnogih autora, predstavlja veliki napredak u odnosu na koncepciju kriminologije kao pluralističke nauke.
Veći broj autora ističe da kriminologija mora da se razvija na sintetičkoj osnovi jer se sa pozicija posebnih kriminoloških disciplina ne mogu dobiti odgovori na sva pitanja koja se odnose na kriminalno ponašanje.50 Međutim, sintetičko shvatanje kriminologije, iako ima veće naučno opravdanje od pluralističkog, ne može da se svede samo na sintezu rezultata postignutih u drugim naukama i naučnim disciplinama. Zbog toga je, čini se, najprihvatljivije shvatanje da kriminologija, kao samostalna, kompleksna, interdisciplinarna nauka o kriminalitetu, obuhvata znanja posebnih naučnih disciplina (kriminalne antropologije, kriminalne biologije, kriminalne psihologije, kriminalne psihopatologije, kriminalne sociologije), drugih pravnih i vanpravnih nauka (krivičnog prava, kriminalne politike, penologije, sudske psihologije itd.), formirajući od toga deo svog sadržaja, dok preostali deo čini njen sopstveni sadržaj kao rezultat posebnog metodološkog sistema i cilja. Bez obzira na to što se kriminologija razvila iz drugih nauka, njena nezavisnost je danas nesporna. Kao samostalna nauka, kriminologija ima određene teorijske koncepte o uzrocima kriminalnog ponašanja i razvija se na osnovu teorijskog izučavanja regionalnih, nacionalnih, vremenskih i drugih karakteristika kriminaliteta kao masovne društvene pojave. Sem toga, kriminologija je empirijska nauka. Empirijski nivo kriminologije ogleda se u prikupljanju konkretnog činjeničnog materijala o kriminalitetu, što je neophodno za teorijsko uopštavanje i zaključivanje. Diferenciranje kriminološkog znanja na teorijsko i empirijsko ne označava svakako totalnu autonomiju jednog ili drugog. Njihov razvoj je zasnovan na međusobnoj interakciji i uslovljavanju. Za kriminologiju nema apsolutnog znanja - teorijskog ili empirijskog, oni se stalno preklapaju, idu sa jednog nivoa na drugi, tako da je kriminologija teorijsko-empirijska nauka.51 Mada se u poslednje vreme javlja težnja za isticanjem i stvaranjem standarda u kriminologiji na teorijskoj ili empirijskoj osnovi, kriminologija se ne može izgrađivati na bazi davanja prednosti jednom ili drugom elementugiju i krivično pravo povezuju predmet i cilj izučavanja. Kriminalitet je predmet izučavanja obe nauke, a borba za suzbijanje kriminaliteta krajnji, osnovni cilj izučavanja. Krivično pravo kao grana pozitivnog zakonodavstva je sistem zakonskih pravnih propisa kojima se, u cilju zaštite društvenog i ekonomskog uređenja određene države, utvrđuju uslovi za primenu kazni i drugih krivičnih sankcija prema učiniocima krivičnih dela. Nauka krivičnog prava ima za predmet izučavanja naučnu obradu krivičnog (materijalnog) prava, krivičnih dela i kazni. Samim tim, nauka krivičnog prava bavi se na specifičan način borbom protiv kriminaliteta.53 Krivično pravo ima za predmet izučavanja, pored ostalog, krivična dela kao krivičnopravne institute normativno određene. Međutim, nauka krivičnog prava mora da proučava i krivična dela kao društvene kategorije, da proširuje krug svog interesovanja na individualne i socijalne probleme koji su u vezi sa krivičnim delima kao društveno najopasnijim kažnjivim radnjama.
Kriminologija ima za predmet izučavanja kriminalitet kao ukupnost kriminalnih ponašanja na određenom prostoru i u određenom vremenu, kriminalna ponašanja za koja važeći nacionalni zakoni predviđaju sankcije i ona kojima se krše međunarodnopravne norme o ljudskim pravima. Prema tome, kriminologija proučava normativnu stranu kriminaliteta, pojavne oblike i strukturu krivičnih dela prema važećim nacionalnim krivičnim zakonodavstvima, koristeći znanja nauke krivičnog prava. Povezanost kriminologije i krivičnog prava ogleda se u oblasti kriminalne etiologije, jer se bez poznavanja uzroka kriminaliteta ne može utvrditi potreba za normativnim regulisanjem pojedinih ponašanja kao krivičnih dela niti se može ostvariti krajnji cilj nauke krivičnog prava - suzbijanje kriminaliteta.
Rezultati izučavanja obeju nauka u velikoj meri su povezani i uslovljeni, jer savremena nauka krivičnog prava, proučavajući krivično delo kao društvenu pojavu, izlazi iz čisto pravnih okvira i primenjuje sociološki pristup. To znači da se krivičnopravne norme objašnjavaju sociološki, sa stanovišta društvenih pojava i procesa koji ih uslovljavaju ili određuju. Zbog toga se opravdano tvrdi da je kriminologija most između dva područja - prava i sociologije.54
Povezanost između kriminologije i krivičnog prava može se pratiti još od pojave prvih kriminoloških izučavanja u okviru nauke krivičnog prava. Samostalnost kriminologije kao nauke bila je osporavana sve do pojave pozitivističkog pravca, tako da je kriminologija smatrana delom krivičnopravne nauke (pojedini autori su isticali da je kriminologija "skromna službenica krivičnog prava"). Ideje pozitivističkog pravca (E. Ferri) i škole društvene odbrane (Prins, Gramatika, Ancel), bile su sasvim suprotne navedenim shvatanjima jer su negirale samostalnost nauke krivičnog prava, naglašavajući da krivično pravo mora postati samo deo kriminologije.
Shvatanja koja negiraju samostalnost i autonomiju nauke krivičnog prava i kriminologije svakako ne mogu biti prihvaćena. Kriminologija kao samostalna nauka svojim rezultatima obogaćuje nauku krivičnog prava, ali je ne može zameniti. Nauka krivičnog prava koristi rezultate kriminoloških izučavanja i istraživanja fenomenoloških i etioloških karakteristika kriminaliteta, ali to ne znači da je kriminologija deo ili pomoćna nauka krivičnog prava. Prema tome, kriminologija i krivično pravo predstavljaju dve posebne nauke, srodne po svom predmetu i cilju izučavanja, koje se ne mogu razvijati niti na bazi međusobne predominacije niti izolovano jedna od druge.
Kriminologija i krivično procesno pravo. Krivično procesno pravo kao nauka predstavlja naučni sistem znanja o krivično procesnom pravu kao grani zakonodavstva. Krivično procesno pravo kao grana zakonodavstva predstavlja sistem pravnih propisa kojima se određuju krivično procesni subjekti, predviđa sadržina i forma njihove delatnosti i regulišu krivično procesni odnosi radi rasvetljenja i rešenja krivičnih stvari, a samim tim ostvaruje krivičnopravna zaštita društva i države od kriminaliteta.
Krivično procesno pravo je povezano sa kriminalnom fenomenologijom kao delom kriminologije, na taj način što prilikom činjeničnog i pravnog oformljenja krivičnog događaja, organu krivičnog postupka pružaju određenu pomoć saznanja iz ove oblasti (pojavni oblici, struktura kriminaliteta). Saznanja iz kriminalne etiologije, posebno endogene etiologije (proučavanje ličnosti izvršioca krivičnog dela, okrivljenog) koriste se u krivičnom postupku, u toku istrage, dokaznog postupka i prilikom odlučivanja krivičnog suda. Povezanost između krivično procesnog prava i kriminologije dolazi naročito do izražaja kroz primenu tzv. "kriminološke ekspertize".57 Kriminološka ekspertiza obuhvata socijalno, psihološko, psihopatološko i medicinsko izučavanje ličnosti delinkventa u svim fazama krivičnog postupka od istrage do izvršenja kazne i drugih oblika krivičnih sankcija. Proučavanje ličnosti delinkventa obuhvata kako proces "kriminalizacije"- razvoj ličnosti do prelaska na delo, tako i "situaciju prelaska na izvršenje krivičnog dela". Stručnjaci različitih nauka i naučnih disciplina primenjuju kriminološku ekspertizu u specijalizovanim ustanovama i rezultati njihove naučne analize značajno doprinose sagledavanju ličnosti okrivljenog u krivičnom postupku. Zakonik o krivičnom postupku Republike Srbije58 u čl. 85 st. 1 predviđa, u okviru pretpostavki za saslušanje okrivljenog, da će se okrivljeni, kada se prvi put saslušava, pitati za ime i prezime, jedinstven matični broj građana ili broj ličnog dokumenta, nadimak, ime i prezime roditelja, devojačko porodično ime majke, gde je rođen, gde stanuje, dan, mesec i godinu rođenja, državljanstvo, zanimanje, porodične prilike, da li je pismen, kakve je škole završio, šta on i članovi njegovog porodičnog domaćinstva poseduju od imovine, da li je, kad i zašto osuđivan, da li je i kad izrečena krivična sankcija izvršena i da li se protiv njega vodi postupak za koje drugo krivično delo (osnovna pravila saslušanja okrivljenog). U čl. 309 (pribavljanje podataka o osumnjičenom) navodi se da će javni tužilac pre završene istrage pribaviti podatke o osumnjičenom navedene u čl. 85 st. 1 ako nedostaju ili ih treba proveriti, kao i podatke o ranijim osudama, a ako osumnjičeni još izdržava krivičnu sankciju koja se sastoji u lišenju slobode, podatke o njegovom ponašanju za vreme izvršenja krivične sankcije. Za razliku od ranijeg zakonskog teksta po kome je istražni sudija imao ovu mogućnost, prema tekstu novog Zakona, javni tužilac će, po potrebi, pribaviti podatke o ranijem životu osumnjičenog i o prilikama u kojima živi, kao i o drugim okolnostima koje se odnose na njegovu ličnost. Ukoliko je potrebno da se dopune podaci o ličnosti osumnjičenog, javni tužilac može odrediti preglede ili psihološka ispitivanja osumnjičenog.
Posebno su značajne odredbe Zakona o maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti maloletnih lica59 koje se odnose na pripremni postupak prema maloletnim izvršiocima krivičnih dela. Zakon predviđa (čl. 64) da će se u pripremnom postupku prema maloletniku, pored činjenica koje se odnose na krivično delo, posebno utvrditi uzrast maloletnika, činjenice potrebne za ocenu njegove zrelosti, ispitaće se sredina u kojoj i prilike pod kojima maloletnik živi i druge okolnosti koje se tiču njegove ličnosti. Podatke prikuplja sudija za maloletnike od roditelja ili staratelja maloletnika ili drugih lica koja mogu pružiti saznanja o određenim činjenicama. Po potrebi će se zatražiti izveštaj od organa starateljstva ili će sudija za maloletnike zatražiti da podatke o ličnosti maloletnika prikupi stručni radnik organa starateljstva (socijalni radnik, specijalni pedagog) i ukoliko je potrebno, može da donese odluku o veštačenju zdravstvenog stanja, stepena zrelosti i drugih svojstava ličnosti maloletnika.
Kao što krivično procesno pravo koristi dostignuća i saznanja kriminologije, tako i kriminologija koristi materijale primenjenog krivično procesnog prava (sudske spise u kojima se nalaze zapisnici o ispitivanju okrivljenog, oštećenog, svedoka, nalaz i mišljenje veštaka itd.), dobijajući na taj način dragocene empirijske podatke za fenomenologiju i etiologiju kriminaliteta.
Kriminologija i kriminalistika. Kriminalistika je nauka koja proučava, pronalazi i usavršava naučne i na praktičnom iskustvu zasnovane metode i sredstva, koja su najpodesnija da se otkrije i razjasni krivično delo, otkrije i privede učinilac, obezbede i fiksiraju svi dokazi radi utvrđivanja (objektivne) istine, kao i da se spreči izvršenje budućih planiranih i neplaniranih krivičnih dela. To je nauka o taktici, tehnici i metodici operativnih, istražnih i drugih sudskih radnji, kao i o sprečavanju kriminaliteta.
Kriminalistička tehnika proučava i primenjuje najpodesnije metode i sredstva iz oblasti prirodnih i tehničkih nauka pomoću kojih se obezbeđuju i tumače tragovi i predmeti krivičnih dela (materijalni dokazi) da bi se razjasnile bitne okolnosti važne za rasvetljavanje krivičnih dela i identifikaciju učinilaca ili drugih lica (žrtve).
Kriminalistička taktika proučava oblike krivičnih dela, način izvršenja, stručna znanja, veštine, navike, običaje, shvatanja, način života, psihologiju i tipologiju učinilaca krivičnih dela; izučava i usavršava sva pravila i razne metode koje služe otkrivanju i razjašnjavanju izvršenih i sprečavanju budućih krivičnih dela, a nisu tehničke prirode. Kriminalistička metodika proučava metode i pravila za otkrivanje, razrešenje, presuđivanje i sprečavanje određene vrste krivičnih dela. Smatra se posebnim delom kriminalistike, za razliku od kriminalističke taktike koja se određuje kao opšti deo kriminalistike. Postoje razna shvatanja o prirodi kriminalistike. Ističe se da je kriminalistika nepravna nauka i da ima iskustveni (empirijski) karakter. Veliki broj sovjetskih kriminalista zastupa tezu da je kriminalistika pravna nauka, a postoje i mišljenja (Grassberger, Seelig, Niceforo) da je kriminalistika kriminološka pomoćna nauka, jer je kriminalistički naučno istraživački rad sastavni deo naučne kriminologije. Prema shvatanju Vodinelića i Aleksića, u okviru kriminalistike izdvaja se kriminalna fenomenologija, koja prikuplja i sistematiše pojavne oblike kriminaliteta i forme života prestupnika. Predmet njenog opisivanja je tehnika i taktika izvršenja krivičnih dela (kriminalna morfologija - tipovi i organizacije prestupnika, način njihovog života i mišljenja, njihova moralna shvatanja, žargon, sredstva dogovaranja, sujeverje, stručna znanja, veštine, običaji, prerušavanja, lažna imena itd.). Aleksić ističe da kriminalna fenomenologija, kao sastavni deo kriminalistike, dovodi do njene uloge kao pomoćne discipline za kriminologiju.
Pored navedenih shvatanja, postoji i shvatanje da je kriminalistika dopunska kriminološka disciplina koja, za razliku od kriminologije, ne ulazi u naučno proučavanje i analizu kriminaliteta kao masovne društvene pojave, već utvrđuje materijalne činjenice i dokaze važne za krivični postupak.62 Povezanost između kriminologije i kriminalistike uspostavlja se u okviru krivičnog postupka. Kriminalistika omogućava utvrđivanje pravno relevantnih činjenica u krivičnom postupku što koristi kriminologiji prilikom proučavanja fenomenoloških i etioloških karakteristika kriminaliteta. S druge strane, kriminalistika, prilikom otkrivanja krivičnih dela i njihovih izvršilaca, koristi saznanja kriminologije o pojavnim oblicima, strukturi, situacionim okolnostima i ostalim karakteristikama kriminaliteta, kao i saznanja o delovanju kriminogenih faktora.
Kriminologija i politika suzbijanja kriminaliteta. Politika suzbijanja kriminaliteta ili kriminalna politika u širem smislu definiše se kao racionalna i organizovana delatnost usmerena na suzbijanje kriminaliteta. Politika suzbijanja kriminaliteta obuhvata, pored krivičnog zakonodavstva i njegove primene (kriminalna politika u užem smislu), sva druga sredstva koja se u nekom društvu koriste u suzbijanju kriminaliteta. Ona je pre svega praktična delatnost jer je njen krajnji cilj što efikasnija zaštita određenih vrednosti i dobara u jednom društvu od društveno opasnih ponašanja. Istovremeno, politika suzbijanja kriminaliteta je naučna disciplina jer se bavi naučnim ispitivanjem, vrednovanjem, usavršavanjem krivičnog prava i svih drugih sredstava za suzbijanje kriminaliteta.
S obzirom na ovako određen pojam politike suzbijanja kriminaliteta, jasno je da je teško zamisliti postojanje politike suzbijanja kriminaliteta kao naučne discipline i praktične delatnosti bez njenog oslanjanja na kriminologiju. Tesna povezanost između kriminologije i kriminalne politike uticala je na još uvek ispoljenu težnju da se kriminalna politika zadrži pod okriljem kriminologije.64 Ukoliko se kriminologija i politika suzbijanja kriminala posmatraju kao samostalne nauke, odnosno naučne discipline, što je smatramo prihvatljivije, njihova povezanost se naročito ispoljava u oblasti kriminalne etiologije i socijalne prevencije. Kriminalna etiologija, kao deo kriminologije, pruža važna saznanja politici suzbijanja kriminaliteta o uzrocima i uslovima koji dovode do kriminaliteta i kriminalnog ponašanja. Poznavanje uzroka kriminaliteta kao masovne društvene pojave i pojedinačnog ponašanja, potrebno je prilikom izbora metoda i sredstava za sprečavanje kriminaliteta. Isto tako, kriminalno politička vrednovanja i odlučivanja nisu moguća bez saznanja fenomenoloških karakteristika o obimu, strukturi i dinamici kriminaliteta. Znači, rezultati empirijskih istraživanja kriminalne fenomenologije i kriminalne etiologije predstavljaju polaznu osnovu za kriminalno politička vrednovanja i odlučivanja. S druge strane, poznavanje kriminalno političkog vrednovanja (kaznena politika, društvena prevencija) i instrumenata za vođenje kriminalne politike (krivične sankcije, preventivni planovi i programi), koristi kriminologiji prilikom fenomenološkog i etiološkog izučavanja kriminaliteta, kao i prognoziranja budućeg kriminalnog ponašanja.
Kriminologija i penologija. Penologija je usko povezana sa kriminologijom, tako da su pojedini autori smatrali da je penologija deo kriminologije - primenjena kriminologija. Ipak, većina autora smatra penologiju posebnom naučnom disciplinom koja ima svoj predmet izučavanja i primenjuje odgovarajuće metode za izučavanje tog predmeta. Penologija (poena - lat. kazna, logos - grč. nauka, nauka o kaznama) bila je najpre definisana kao naučna disciplina koja se bavi naučnim proučavanjem kazni, njihovom primenom i njihovim dejstvom (nemački teoretičar Frans Liber 1848).65 Danas je zastupljeno šire shvatanje po kome penologija predstavlja naučnu disciplinu koja obuhvata izučavanje raznih penitencijarnih sistema, primenu tretmana, ispitivanje funkcije postojećih sankcija u resocijalizaciji osuđenika, izučavanje formalnog mehanizma i mera zavodskog karaktera i njegovog uticaja na resocijalizaciju, odnosa među osuđenicima i njihovih veza i stavova prema formalnom sistemu, izučavanje ličnosti osuđenih lica i njihove klasifikacije u ustanovi, primenu mera postpenalne pomoći i drugih oblika vaninstitucionog tretmana, kao i druga pitanja koja su od značaja za postizanje uspeha u prevaspitanju.66 Povezanost kriminologije i penologije naročito se ispoljava u oblasti kriminalne etiologije, dok se fenomenološka saznanja o kriminalitetu određenih kategorija (tipova) delinkvenata neposredno primenjuju u fazi izvršenja krivičnih sankcija i postupanja sa tim licima.67 Određivanje odgovarajućeg tretmana (individualizacija tretmana) prema osuđenom licu u penološkoj praksi moguće je jedino ako se prouči ličnost delinkventa i saznaju uzroci njegovog kriminalnog ponašanja. Na taj način teorijska znanja i empirijska istraživanja kriminologije nalaze značajnu primenu u penološkoj praksi prilikom ispitivanja, posmatranja i klasifikacije osuđenih lica, izbora korekcionih metoda i tehnika tretmana, primeni pojedinih oblika tretmana (grupna psihoterapija, grupno savetovanje), organizovanju i pružanju postpenalne pomoći. Takođe je značajan doprinos kriminoloških izučavanja sociološkom i psihološkom izučavanju osuđeničke zajednice, utvrđivanju njenog uticaja na proces resocijalizacije i sagledavanju odnosa između formalnog i neformalnog sistema u penitencijarnoj ustanovi. S druge strane, penološka praksa pomaže kriminologiji da dođe do značajnih saznanja o uzrocima kriminalnog ponašanja i da proveri postavljene hipoteze u praksi prevaspitanja. Kroz penološku praksu kriminologija sagledava da li se primenjuju odgovarajuće metode resocijalizacije i u kojoj meri je neadekvatan tretman delinkvenata uzrok recidivizma kao posebno društveno opasnog oblika ispoljavanja kriminaliteta. Sem toga, prikupljanje činjenica o kriminalnom ponašanju u okviru kriminoloških istraživanja vrši se različitim metodama, pri čemu se neke od njih (posmatranje, merenje, upoređivanje, eksperimenti) primenjuju na populaciji koja se nalazi u penitencijarnoj ustanovi.
Kriminologija i sudska psihologija. Sudska psihologija u širem smislu je nauka koja se bavi proučavanjem svih psihičkih zbivanja čije je upoznavanje korisno za uspešno vršenje pravosudnih funkcija, pa uopšte i za uspešnu primenu prava. Sudska psihologija u užem smislu je naučna disciplina koja proučava psihologiju pojedinih procesnih učesnika i psihološki razvoj sudskog postupka kao celine.68 U okviru sudske psihologije razlikuje se psihologija krivičnog postupka kao najobimniji i najznačajniji deo sudske psihologije. Predmet izučavanja psihologije krivičnog postupka su psihološke osnove i manifestacije kriminaliteta, uz naročito obraćanje pažnje na razvoj ličnosti i prelazak na delo; psihička zbivanja i njima odgovarajuća ponašanja učesnika krivičnog postupka (okrivljenog, branioca, svedoka, veštaka, tumača, zapisničara, sudije, sudije porotnika) i razvoj tog postupka kao celine; psihička zbivanja prilikom preduzimanja od strane organa unutrašnjih poslova onih mera koje čine tzv. pretkrivični postupak (psihologija pretkrivičnog postupka); psihološke pojave kod žrtve krivičnog dela; psihološke pojave kod lica lišenih slobode (zatvorska psihologija) i objašnjenja psiholoških pojmova iz krivičnog zakonodavstva (krivično-pravna psihologija: vinost, svest, volja, umišljaj, nehat, odgovornost, opasno stanje, namera, cilj, motiv, navike, sklonosti, osećanja, psihološki problemi u vezi sa kaznom i njenom svrhom).
Odnos psihologije krivičnog postupka prema kriminologiji je najizraženiji kada su u pitanju subjektivni uzroci kriminaliteta vezani za psihološke osobine i crte ličnosti delinkventa (endogena etiologija). Zbog ove povezanosti u literaturi se ponekad sudska psihologija ili psihologija krivičnog postupka smatra "dopunskom kriminološkom disciplinom" (Milutinović). Psihologija krivičnog postupka proučava, pored ostalog, psihologiju okrivljenog, koga takođe proučava kriminologija kao izvršioca krivičnog dela. U novijoj kriminologiji pojavio se još jedan oblik povezanosti između ovih naučnih oblasti. U kriminologiji postoji teorija etiketiranja (žigosanja) po kojoj jedno lice postaje zločinac zato što ga društvo za takvog proglašava, etiketira, stigmatizira. Pošto se to čini kroz sudski postupak, znači da psihička zbivanja kod učesnika krivičnog postupka imaju veliki uticaj na ovaj navodni način kriminaliziranja.
Kriminologija, sudska medicina i sudska psihijatrija. Sudska medicina se određuje kao specijalna grana medicine čiji je osnovni zadatak da vrši analizu i utvrđuje određene promene koje su nastale u vezi sa oštećenjem zdravlja i organizma i da ove promene tumači za potrebe pojedinih grana prava, a naročito za potrebe krivičnoprocesnog i građanskoprocesnog prava. Saznanja iz sudske medicine koriste kriminologiji naročito prilikom empirijskog izučavanja pojedinih pojavnih oblika kriminaliteta, načina i sredstava izvršenja krivičih dela (na primer, kod krivičnih dela protiv života i tela koriste saznanja iz traumatologije - povrede i nasilna smrt usled povreda; nozologije - uzroci prirodnih obolenja i prirodne smrti; teratologije - razni oblici nakaznosti i smrt usled toga).
Sudska psihijatrija je specijalna naučna grana psihijatrije koja obrađuje i proučava problematiku duševnog zdravlja za potrebe pravne teorije i pravosudne prakse. Za sudsku psihologiju postoji i naziv forenzička psihopatologija koja se definiše kao primenjena nauka, koja istražuje, obrađuje i tumači nenormalne duševne pojave i delatnosti nenormalnih ukoliko su od značaja za odnos duševno nenormalnog prema normama pozitivnog prava.
Sudska psihijatrija proučava ličnost, koja se kao subjekt pojavljuje u krivičnopravnoj i građanskopravnoj praksi, bavi se dijagnostikom lica koja su predmet pravosudnog postupka, kao i njihovim sposobnostima rasuđivanja i odlučivanja, odnosno, njihovim poslovnim sposobnostima. Sem toga, sudska psihijatrija proučava i probleme kriminalnog ponašanja osoba iz mentalno obolele populacije, ukazuje na moguće uzroke, predlaže i preduzima odgovarajuće preventivne mere i aktivno učestvuje u lečenju, rehabilitaciji i resocijalizaciji mentalno obolelih izvršilaca krivičnih dela u okviru mera bezbednosti medicinskog karaktera.
Kriminologija koristi saznanja sudske psihijatrije naročito u etiološkom delu prilikom proučavanja uticaja mentalnih poremećaja i bolesti na kriminalno ponašanje, kao i prilikom izučavanja uzroka pojedinih devijantnih ponašanja, kao što su alkoholizam, narkomanija, samoubistva i njihove povezanosti sa kriminalitetom. S druge strane, sudskoj psihijatriji izučavanja iz oblasti etiologije pomažu prilikom objašnjenja duševnog stanja delinkventa. Za forenzičku analizu i utvrđivanje forenzičkog značaja pojedinih društvenih oboljenja i poremećaja, neophodno je poznavati i fenomenološke karakteristike kriminaliteta, zbog čega sudska psihijatrija koristi saznanja o obimu, strukturi, tendenciji kretanja kriminaliteta, načinu, vremenu, mestu, sredstvima izvršenja krivičnog dela, distribuciji kriminaliteta po polu i starosti.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments