1.1. Ekonomija, ekonomski sistem i razvoj
U savremenom društvu ekonomija je postala ne samo osnovna delatnost kojom se obezvređuje ljudska egzistencija u jedino mogućem robnom obliku, kao realizacija potreba, već i dominantni činilac koji teži da obuhvati čitavo društvo i da postane sistem društva.
Uticaj ekonomskog sistema kao makro faktora uzročnosti kriminaliteta može da se posmatra sa stanovišta različitih društveno ekonomskih formacija. Većina zemalja u svetu sa kapitalističkim društvenim uređenjem danas se nalazi u ekonomskom pogledu u fazi liberalnog kapitalizma, koji se odlikuje dominacijom privatne svojine nad sredsvima za proizvodnju, robnonovčanom proizvodnjom, odvajanjem rada od kapitala, tržišnom privredom. U različitim fazama razvoja ovog ekonomskog sistema zapažen je porast ukupne ekonomske moći i kupovne moći stanovništva, ali takođe i periodi krize koji dovode do porasta nezaposlenosti i socijalne bede. Postojeći ekonomski sistem ili tačnije rečeno tip organizacije ekonomske aktivnosti (Gasen), u savremenim kapitalističkim državama odlikuje se slobodom preduzetništva i tržišta, uz izvesnu intervenciju i kontrolu države, koja uređuje ove odnose ili odobrava kredite i subvencije.
Povezanost ekonomskog sistema i kriminaliteta uočena je još na početku razvoja kriminologije kao nauke, ali je način proučavanja ove povezanosti bio različit. Prva proučavanja su se odnosila na utvrđivanje povezanosti između ekonomskih prilika (siromaštva, bogatstva) i kriminaliteta. Siromaštvo se danas posmatra u mnogo širem smislu nego ranije jer se prilikom definisanja siromaštva uključuje i postojanje, odnosno nepostojanje mogućnosti i šansi za ostvarivanje prava na život u dostojanstvu, kao što su pristup resursima i mehanizmima ostvarivanja i zaštite ljudskih prava i učešće u odlučivanju.175 U kriminološkoj literaturi siromaštvo je dugo godina smatrano dominantnim i osnovnim kriminogenim faktorom. Mnogi pisci su isticali da je kriminalitet proizvod loših materijalnih uslova života, bede, nemaštine tzv, "donjih društvenih slojeva" i ovo tvrđenje dokazivali su empirijskim istraživanjima. Na dejstvo siromaštva kao kriminogenog faktora ukazivao je Engels, imajući u vidu društveni položaj engleskih radnika u industrijskoj eri kapitalizma. Engels je u knjizi "Položaj radničke klase u Engleskoj" istakao da su teški i nehumani uslovi života stavili radnike u izuzetno težak položaj, tako da su u mnogim gradskim četvrtima velikih industrijskih gradova stvorena "gnezda zločina". Dalje proučavanje se kretalo u pravcu ukazivanja na neposredno dejstvo faktora siromaštva kao uzroka kriminalnog ponašanja (naročito kod imovinskih krivičnih dela) i na posredno dejstvo ovog faktora, kao uslova koji omogućava dejstvo drugih faktora. Smatra se da je posredno dejstvo više rasprostranjeno i sastoji se u uticaju materijalne bede na neprosvećenost; nizak nivo obrazovanja i kulture; primitivnost; postojanje predrasuda; zaostalih shvatanja; demoralizaciju; nesloge, netrpeljivosti, nerazumevanja u porodici, pri čemu svaki od ovih faktora može i samostalno da utiče na pojavu kriminaliteta. Uticaj bogatstva na javljanje kriminaliteta razmatran je u kriminološkoj literaturi kada je uočeno da među izvršiocima krivičnih dela ima dosta pripadnika bogatih društvenih slojeva, sa visokim društvenim i ekonomskim standardom. Mnogi pisci su ukazali na činjenicu da bogati slojevi vrše najteža krivična dela klasičnog kriminaliteta (ubistva, telesne povrede, imovinska krivična dela), ali i takva krivična dela koja su povezana sa njihovim društvenim položajem (zloupotreba službenog položaja, mito, korupcija, prevare). Ovaj tzv. "kriminalitet blagostanja" vrši se da bi se stekle još veće materijalne koristi i potvrdio društveni prestiž.
Proučavanje odnosa između ekonomskog sistema i kriminaliteta od strane marksističkih i neomarksističkih kriminologa početkom 20. veka i radikalnih kriminologa šezdesetih godina 20. veka obuhvatilo je kritiku kapitalističkog načina proizvodnje, klasnih odnosa, eksploatacije, odvajanja rada od kapitala, otuđenja ličnosti, individualističke psihologije. U zemljama sa socijalističkim društvenim uređenjem takođe je uočena povezanost između sistema ekonomske organizacije i kriminaliteta uz isticanje negativnog uticaja prethodnog (kapitalističkog) sistema; raznih oblika ekonomske nejednakosti; robnonovčane privrede; sitne robne proizvodnje; protivrečnosti između društvenih potreba i mogućnosti njihovog zadovoljenja (Milutinović).
Savremena kriminološka izučavanja posmatraju odnos između ekonomskog sistema i kriminaliteta, polazeći od analize ekonomskog rasta privrede i ekonomskih kriza i kriminaliteta (Gasen). Ekonomski rast privrede dovodi do promena u oblasti običnog (konvencionalnog, tradicionalnog) kriminaliteta i stvara nove, specifične oblike kriminaliteta. Marksistička doktrina tvrdi da je povećanje imovinskog kriminaliteta u zapadnim zemljama uslovljeno eksploatacijom proleterijata od strane buržoazije i kapitalističkim načinom proizvodnje, koji osuđuje proleterijat na siromaštvo i bedu i prisiljava radnike na izvršenje zločina da bi izašli iz bede. Ova teza je demantovana drugim tvrđenjima, po kojima se ekonomski razvoj zapadnih zemalja od početka industrijalizacije, pa nadalje (od 1945-1975.), doveo do značajnog porasta životnog standarda srednjeg sloja stanovništva, učetvorostručenja najnižih plata i smanjenja nejednakosti u pogledu primanja po domaćinstvima. Prema ovim shvatanjima, povećanje imovinskog kriminaliteta praćeno je ekonomskim rastom privrede i ne može se isključivo dovoditi u vezu sa bedom i siromaštvom eksploatisane radničke klase, već, pre svega, sa činjenicom da razvoj životnog standarda i sa tim povezana promena životnih navika (prazni stanovi preko dana) stvara pogodne mogućnosti i prilike za kriminalitet. Kao specifični oblici kriminaliteta povezani sa ekonomskim razvojem navode se profesionalni (poslovni) kriminalitet "belog okovratnika" (sastoji se u prevarama, zloupotrebi poverenja, lažnom informisanju itd.) i kriminalitet radnika (sukobi oko deobe viška proizvoda).
Ekonomske krize značajno utiču na obim i strukturu kriminaliteta. Ekonomske krize mogu da budu ciklične i temeljne. Ciklične krize se javljaju u relativno stalnim vremenskim razmacima, odprilike svakih desetak godina i izazvane su hiperprodukcijom, odnosno snažnijim razvojem proizvodnje roba, većim ulaganjem u sredstva rada i novacije, a manje ulaganjem u radnu snagu i radnike. Takva raspodela ulaganja stvara više robe na tržištu, ali dovodi do osiromašenja stanovništva, koje nema sredstva da robu kupi. Finansijski tokovi su poremećeni, javlja se nedostatak novca, pad nadnica, otpuštanje sa posla, nezaposlenost itd. Temeljna kriza nastaje usled suprotnosti između privatnog prisvajanja i kolektivnog, zajedničkog stvaralaštva u društvenim okvirima i suprotnosti između razvijenih i nerazvijenih zemalja u intradruštvenim, odnosno globalnim svetskim okvirima. Raspodela profita i akcija data je u vidu piramide, odnosno hijerarhije sticanja bogatstva. Mali broj ljudi, na vrhu piramide, drži najveće bogatstvo, to su superbogati čiji je broj ograničen na nekoliko stotina porodica. U nerazvijenim zemljama mali krug ljudi drži devet desetina društvenog blaga.
U vreme ekonomskih kriza ljudi osećaju da im je ugrožena egzistencija i gube sigurnost. Istraživanja kriminogenih efekata ekonomskih kriza i to kako cikličnih kriza u 19. veku, velikih kriza u 20. veku i privrednih recesija između 1945. i 1973. pokazuju da postoji određena korelacija između ovih kriza i kriminaliteta. U vreme ekonomskih kriza i privrednih depresija dolazi do pada životnog standarda, nedostatka materijalnih dobara, skoka cena koje prelaze kupovnu moć stanovništva, uvećanja broja siromašnih, nezaposlenih i izdržavanih lica; radno sposobni napuštaju porodice i odlaze da nađu posao zbog čega slabe porodične veze; dolazi do ličnih i porodičnih kriza, deficijentnih porodica. Sve ove pojave, koje prate ekonomsku krizu i pogađaju naročito siromašne slojeve stanovništva, mogu da dovedu do devijantnog i kriminalnog ponašanja.
Uticaj ekonomskih kriza na kriminalitet može se posmatrati u Srbiji počev od devedesetih godina prošlog veka pa nadalje. Posebno je kao godina krize zapamćena 1993. godina. Pored ratnih zbivanja na teritoriji bivše Jugoslavije, u oblasti ekonomskih odnosa došlo je do tada u istoriji gotovo nezabeležene hiperinflacije od skoro 2.000% mesečno, pada životnog standarda, naglog osiromašenja najširih društvenih slojeva, što je dovelo do porasta svih oblika kriminalitata i drugih društveno nedozvoljenih ponašanja.
1.2. Uticaj globalizacije i tranzicije na kriminalitet
Važan aspekt ekonomskog razvoja koji se dovodi u vezu sa kriminalitetom je globalizacija, koja prelazi internacionalne granice u socijalnom, kulturnom, političkom, ekonomskom i ekološkom smislu. Dugoročne promene u sredstvima transporta, na tržištu i novi razvoj komunikacija i informacione tehnologije doveli su do slobodnijeg i bržeg protoka ljudi i materijalnih dobara iz jedne zemlje u drugu i tako stvorili internacinacionalne veze između pojedinaca, zajednica, ekonomskih i političkih organizacija. Globalizacija je termin koji se široko, ali često neodređeno, koristi da bi označio rastuću homogenost nacionalne ekonomije, politike i kulture. Pretpostavlja se da je ovaj proces uglavnom vođen internacionalnim tokovima slobodnog kapitala, informacija i ljudi i da njime dominira multinacionalna, neoliberelna ekonomija i tehnologija. Prilikom definisanja globalizacije često se pojavljuje kao sporno pitanje da li je globalizacija zaista nešto novo ili je samo moderna verzija kolonijalizacije.179 Globalizacija podrazumeva dve međusobno povezane transformacije. Jedna proizilazi iz potrebe privlačenja internacionalnog kapitala i borbe protiv internacionalnog kriminaliteta, što navodi vlade da usvoje slične ekonomske, socijalne i krivičnopravne mere; druga je zasnovana na suštinskoj promeni u državnim i tržišnim odnosima gde neoliberalne koncepcije “slobodnog tržišta”, koje vode multinacionalne korporacije, podstiču razvijanje politike koja je manje bazirana na principima odgovornosti, socijalnoj zaštiti i socijalnoj jednakosti, a mnogo više se zasniva na socijalnoj nejednakosti, krizi javnog sektora i privatizaciji. “Rat drogama” i “rat teroru” , koje vode Amerikanci, često se uzimaju kao primer takvog internacionalnog razvoja.
Zajedničko svim pristupima definisanju globalizacije je isticanje da se globalizacija odnosi na intenzivnije povezivanje društvenih i ekonomskih odnosa pojedinih država izvan i preko državnih granica, što uslovljava sve jače međusobne uticaje globalnih i lokalnih dešavanja. Iz ekonomskog aspekta globalizacije proizilaze određene političke tendencije, kao što su: liberalitacija trgovine, deregulacija raznih aktivnosti države i drugih subjekata, privatizacija državnih funkcija i usluga, javljanje novih moćnih međunarodnih aktera na ekonomskom planu i jačanje njihovog uticaja (Svetska Banka, Međunarodni monetarni fond, Svetska trgovinska organizacija i dr.).181 Neoliberalni model ekonomske globalizacije pored ogromnog ekonomskog i tehnološkog razvoja, bržeg protoka kapitala i podsticanja ekonomskog razvoja u svetskim razmerama, na jednoj strani, doveo je do pogoršanja ekonomskih, socijalnih i kulturnih uslova pojedinaca i grupa, posebno osetljivih marginalnih grupa (žene, invalidi, stari, migranti i dr.), doprineo porastu siromaštva, povećanju razlika između bogatih i siromašnih, razvijenih i nerazvijenih zemalja, sve većoj društvenoj isključenosti i pravnoj i opštoj nesigurnosti. Ekonomsku globalizaciju prati koncentracija političke moći u rukama manjeg broja pojedinaca, što još više produbljuje nejednakost po polnoj, rasnoj, etničkoj, nacionalnoj, klasnoj i ekonomskoj osnovi, siromaštvo, sukobe i onemogućava ostvarivanje ekonomskih i socijalnih prava većine ljudi.
Pored globalizacije, društvena tranzicija krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina 20. veka, predstavlja proces koji ima veoma veliki uticaj na fenomenološka obeležja kriminaliteta. Zemlje u tranziciji su posebna grupa zemalja u savremenom svetu,182 to su post-socijalističke zemlje koje su u periodu od pet do sedam decenije bile izložene tranziciji iz kapitalizma u socijalizam i obrnuto, iz socijalizma u kapitalizam. Tranzicija iz socijalizma u kapitalizam se odvija veoma brzo u savremenim uslovima i praćena je nizom globalnih promena, posebno političkog sistema i strukture vlasništva (prelazak sa planirane, centralizovane privrede na tržišnu privredu i privatizaciju državne imovine). Dezintegracija Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, praćena društvenim i ekonomskim reformama, globalizacijom i stvaranjem novog društvenog poretka van njihovih granica, doveli su do suočavanja miliona ljudi sa osnovnim egzistencijalnim problemima, porastom stope nezaposlenosti, borbom za preživljavanje i gubitkom društvenih beneficija Makrosocijalne promene imale su jak uticaj kako na društveni i ekonomski položaj pojedinaca tako i na njihove međusobne odnose. S obzirom na to da je preovlađujuća karakteristika komunizma bila “jednakost u siromaštvu”, koja je istovremeno značila i socijalnu sigurnost, iz društvene tranzicije proistekli su mnogobrojni egzistencijalni problemi i ozbiljan stres.183 U zemljama u tranziciji radni status je nesiguran, dolazi do brzog bogaćenja i naglog osiromašenja, što uslovljava produbljivanje razlika između bogatih i siromašnih, sistem vrednosti se menja i javlja se nova ideologija, usled krize institucija, posebno društvenih službi i krivičnopravnog sistema, dominira pravna i opšta nesigurnost i sve više se ispoljava protivurečnost između ciljeva i mogućnosti za njihovo zadovoljavanje. Takođe treba naglasiti da globalne ekonomske i političke promene dovode do promene na mikro nivou, u svakodnevnom životu ljudi i rodnim, generacijskim i etničkim strukturama/identitetima. Istraživanja su pokazala da je uspostavljanje kapitalističke ekonomije u postkomunističkim društvima doprinelo učvršćivanju patrijarharta, razvoja tradicionalne rodne ideologije i retradicionalizacije rodnih struktura.
Globalizacija i tranzicija imaju značajan uticaj na promene u obimu i strukturi kriminaliteta. Pored povećanja obima imovinskog i kriminaliteta nasilja (krađa automobila, krađa iz automobila, razbojništvo, razbojničke krađe, krađa lične imovine, fizičko nasilje uz upotrebu sile) u većini zemalja u tranziciji, posebno se razvija kompjuterski kriminalitet, kriminalitet korporacija, trgovina ljudima, transnacionalni organizovani kriminalitet (međunarodni terorizam, trgovina drogama, trgovina ljudiam, oružjem, cigaretama, umetničkim delima i sl.), seksualno nasilje nad ženama i decom, prostitucija, nasilje u porodici, maloletnička delinkvencija i nasilje nad decom, korupcija u javnim službama i prevare potrošača, ekspanzija seks industrije i pornografije. 1.3. Rat i kriminalitet
Rat, kao oblik društvene dezorganizacije, praćene paralisanim ili pristrasnim radom policije i organa pravosuđa, po pravilu stvara pogodne uslove za porast kriminaliteta, slabi inhibicije, ohrabruje primitivne nagone i, na taj način, doprinosi privremenoj transformaciji obima, strukture i karakteristika kriminalnih ponašanja. Podaci koji se odnose na Prvi i Drugi svetski rat, na primer, pokazuju da u toku i posle rata kriminalitet raste pri čemu posebno beleže porast vojna, imovinska i nasilna krivična dela kao i maloletnička delinkvencija i ženski kriminalitet dok opada broj prijavljenih seksualnih delikata uz istovremen porast tamne brojke kod ovog oblika kriminaliteta. Takođe, rat utiče i na promenu regionalne strukture kriminaliteta.
Kao što se može videti iz podataka iznetih u odeljku o fenomenologiji kriminaliteta, na sličan način rat je uticao i na porast i promenjenu strukturu kriminaliteta u našoj zemlji. Najveći broj prijavljenih krivičnih dela zabeležen je 1993. godine (sredina rata u bivšoj Jugoslaviji). Posle 1993. godine počinje da opada ukupan broj prijavljenih krivičnih dela ali su najteža nasilna i imovinska krivična dela nastavila da rastu i po završetku rata.
Društvena dezorganizacija do koje dolazi pod uticajem rata ohrabruje ljude koji su i ranije imali kriminalne sklonosti da nastave sa kriminalnim ponašanjem i da postanu još brutalniji i pohlepniji nego što su bili ranije. Međutim, ovakvo stanje podstiče i kriminalnu aktivnost onih koji su pre rata bili uzorni građani i poštovali zakone. Osobe koje žive u uslovima društvene dezorganizacije nisu nužno i lično dezorijentisani već se može smatrati da oni odgovaraju na "prirodan" način na dezorganizovane uslove.187 Na taj način bi se mogla objasniti činjenica da u toku rata skoro svi ljudi na određeni način bivaju uključeni u neki oblik kriminalne aktivnosti - od konvencionalnog do organizovanog kriminaliteta i vršenja ratnih zločina.
Porast kriminaliteta u toku rata može se objasniti i uz pomoć teorije učenja i teorije anomije. Pre svega, ljudi uče kriminalne motive preko opšte kulture. Kada je nasilje jednom prihvaćeno kao legitimno sredstvo rešavanja konflikata, ljudi počinju da veruju da, ako njihove vođe mogu da rešavaju međusobne sukobe upotrebom nasilja, onda to mogu da čine i oni.188 Ovaj oblik učenja kriminalnog ponašanja je posebno karakterističan za mlade ljude i predstavlja dobar okvir za objašnjenje porasta maloletničke delinkvencije tokom rata. U procesu učenja kriminalnih motiva tokom rata važnu ulogu igraju i mediji. Idolizacija kriminalaca nudi model za ponašanje velikog broja mladih ljudi učeći ih da je biti kriminalac daleko profitabilnije od konformističkog ponašanja.
Zabrana ubijanja postaje u ratu relativna stvar što vodi racionaliziciji i ubistava van neposrednih ratnih dejstava i čini ljudski život bezvrednim 189 Na ovaj način se, na primer, može objasniti porast ubistava učinjenih od strane bivših vojnika do kojeg je u Srbiji došlo krajem i po završetku rata u bivšoj Jugoslaviji. Drugo, dopunsko objašnjenje, odnosilo bi se na traumu izazvanu učešćem u ratu (tzv. post-vijetnamski sindrom).
Post-vijetnamski sindrom i druge traume i stresovi izazvani ratom, uključujući i one povezane sa ekonomskom krizom koju izaziva rat, utiču i na poremećaje odnosa u porodici i na porast nasilja, uključujući i ubistva u okviru porodice. Ratni stresovi i traume najčešće dovode do pogoršanja odnosa i do težeg nasilja tamo gde je ono već postojalo. Nekada, mada ređe, oni utiču i na narušavanje do tada stabilnih odnosa i do početka nasilja u inače nenasilnim porodičnim odnosima. Najčešće žrtve su žene i deca, a najčešći nasilnici su partneri i sinovi. Posredstvom ekonomske krize koju izaziva, rat utiče na nasilje u porodici i na taj način što povećava ekonomsku međuzavisnost članova porodice. Samim tim, povećavaju se frustracije muških članova porodice koji nisu u stanju da odgovore patrijarhalnim rodnim ulogama, a smanjuju se mogućnosti ženskih članova za samostalan život, pa samim tim i za napuštanje nasilnika.
Rat proizvodi i ekonomsku krizu i stanje anomije i tako dovodi do velikog porasta imovinskog kriminaliteta. Direktno i indirektno rat pogađa ekonomiju i raspodelu rada i dohotka i ohrabruje većinu ljudi da se okrenu različitim nedozvoljenim aktivnostima. Nedostatak osnovnih sredstava za život tera veliki broj ljudi da se odaju ili tradicionalnom imovinskom kriminalitetu ili različitim nedozvoljenim radnjama vezanim za sivu ekonomiju. Na taj način, anomija izavana ratom doprinosi kriminalizaciji društva ogromnih razmera i utiče na dalji porast kriminaliteta posle rata.
U toku rata rastu i razni oblici organizovanog kriminaliteta, posebno organizovana trgovina oružjem, drogama i ženama. Ovi oblici kriminaliteta su tokom rata korisni za države ali ih države posle rata obično nastoje da suzbiju. Međutim, jednom stvorene, te organizacije je teško iskoreniti i one samo menjaju polje svoje ilegalne aktivnosti orijetišući se obično na opasnije i manje "korisne" aktivnosti.
Nakon rata, društvo se suočava se posledicama rata, među kojima su svakako najozbiljnije one koje su ostavili široko rasprostranjena kriminalizacija i viktimizacija, kao i gubljenje jasnih granica između dozvoljenog i nedozvoljeng ponašanja. Uz to, postratno društvo je suočeno i sa široko rasprostranjenim poricanjem ratnih zločina koje je izvršila sopstvena strana u sukobu, uz istovremeno preuveličavanje zločina izvršenih od strane koja se doživljava kao neprijateljska.
U savremenim postratnim društvima društveni odgovori na ratne zločine uključuju retributivne i restorativne oblike reagovanja. Uobičajeni retributivni oblici su međunarodni i domaći sudovi, dok su komisije za istinu i pomirenje kao i različite inicijative civilnog društva najčešći restorativni oblici reagovanja. Međunarodni sud koji je nadležan za slučajeve ratnih zločina izvršenih na teritoriji bivše Jugoslavije je Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju. U Srbiji, pokretanje krivičnog postupka i suđenja za ratne zločine u nadležnosti su Tužioca za ratne zločine i Posebnog odeljenja - Veća za ratne zločine Okružnog suda u Beogradu. 1.4. Industrijalizacija i urbanizacija i kriminalitet
U 19. i početkom 20. veka, kao posledica industrijske revolucije, došlo je do značajnih demografskih promena i slivanja velikog broja stanovništva iz sela u gradove. Tako se grad pojavljuje kao centralni prostorni okvir za ispoljavanje kriminaliteta i drugih devijantnih ponašanja. Zbog toga su u mnogim kriminološkim radovima ispitivane veze između dva procesa koji prate savremeno društvo: industrijalizacije i urbanizacije.
Industrijalizacija je opšte prihvaćen termin za označavanje posebnog oblika društvenog razvoja, koji se odlikuje porastom korišćenja mehaničke snage u proizvodnji, transportu i drugim ekonomskim delatnostima.192 Industrijalizacija uslovljava transformaciju društvene strukture u celini, ona je nosilac progresa društva, nastanka promena u strukturi društvenih odnosa i jedan od uzroka urbanizacije.
Urbanizacija danas predstavlja svetski proces. U sociološkoj literaturi određuje se kao proces širenja (eksplozija) gradova, gradskog uticaja i naročito širenja gradskog načina života na seosku okolinu, kao i potiskivanje (transformisanje) ruralne sredine pod uticajem urbane.193 Pojavljuje se u dva oblika; kao prostorno zgušnjavanje stanovništva na manjoj površini i kao razuđenost sistema vrednosnih stavova i ponašanja zvanog "urbana kultura" (Kastelo, 1979).
Sa tehnološkim razvojem saobraćaja i komunikacija, koji obeležava novu epohu u ljudskoj istoriji, ističe se uloga gradova, kao dominantnih elemenata naše civilizacije i proširenje urbanog načina života van granica grada. Grad se u sociologiji definiše kao relativno veliko, gusto naseljeno i stalno boravište socijalno heterogenih pojedinaca. Uticaji koji gradovi vrše na društveni život čoveka veći su nego što bi to nagovestila razmera gradske populacije. Grad nije uglavnom samo "boravište i radionica modernog čoveka, već inicijativni centar i centar kontrole ekonomskog, političkog i kulturnog života". Dominacija grada, posebno velikog grada, može se smatrati posledicom koncentracije industrijskih, komercijalnih, finansijskih i administrativnih ustanova i aktivnosti u gradovima. Zbog toga urbanizam ne označava samo proces koji ljude privlači u gradove u čiji se sistem života uključuju. On označava drugačiji način života povezan sa razvojem grada, promene u načinu života koje grad vrši pomoću svojih institucija i ličnosti koje deluju putem komunikacijskih i transportnih sredstava.
Industrijske i urbane sredine postaju prostori koji svojom ekonomskom moći, kulturnim institucijama, uslužnim delatnostima i saobraćajnicama privlače stanovništvo iz nerazvijenih sredina. Formira se "urbana sredina", "urbano društvo" sa "urbanom kulturom", koja se odlikuje posebnim sistemom vrednosti, normi i društvenih odnosa. Broj stanovnika i gustina naseljenosti u gradovima stalno raste i izaziva promene u međuljudskim odnosima i društvenoj pokretljivosti. Ubrzani procesi industrijalizacije i urbanizacije takođe uslovljavaju dezorganizaciju raznih društvenih grupa. Povezanost među ljudima znatno je slabija, oni postaju usamljeni, odvojeni i anonimni. Način života u urbanoj sredini znatno se razlikuje od načina života u seoskoj sredini. Tradicionalni način života sa patrijarhalnom organizacijom se raspada, društvene promene su mnogo brže, pojačana je pokretljivost stanovništva, pridaje se veliki značaj sticanju materijalnih dobara (novac postaje mera svih vrednosti), raste individualizam, mehanizam neformalne društvene kontrole (porodica, prijetelji) ustupa mesto formalnoj kontroli (policija, pravosuđe).
Značajan strukturni trend naše epohe je formiranje globalne ekonomije koja funkcioniše kao celina u realnom vremenu i na planetarnom nivou. Uporišne tačke nove globalne ekonomije postali su najveći evropski gradovi, koji kao magnet privlače milione ljudi iz celog sveta formirajući multietničćko društvo, koje izrasta iz istih korena kao globalna ekonomija. Uporedo sa slabljenjem uloge nacionalnih država, gradovi se pojavljuju kao vodeće snage u stvaranju novog evropskog društva. Reakcija na krizu nacionalnog identiteta ispoljava se na nivou regiona, grada, susedstva. Stoga se evropski gradovi u toj situaciji sve više orijentišu prema lokalnoj kulturi. Za urbani prostor u kome se razvijaju novi socijalni pokreti (posebno ekološki i ženski pokret) karakteristična je koncentracija mlade obrazovane populacije i marginalne kulture. Dolazi so stalne borbe između socijalnih poktreta i interesa elite, pri čemu se urbanim prostorom sve više širi nova marginalnost.
Mnoge statističke analize u nizu zemalja pokazale su da uporedo sa razvojem procesa industrijalizacije i urbanizacije, raste stopa kriminaliteta u dužem vremenskom periodu. Grad se u poređenju sa selom odlikuje visokom stopom kriminaliteta i drugih devijacija (samoubistva, alkoholizam, narkomanija, prostitucija). Na osnovu statističkih i drugih analiza, jedan broj kriminologa je zaključio da je kriminalitet u neposrednoj vezi sa procesima industrijalizacije i urbanizacije, pogotovo u zemljama u razvoju. Niz pojava koje prate industrijalizaciju i urbanizaciju, kao što su migracija, koncentracija populacije, dezintegrisanost izvesnih grupa, dovode u izvesnim slučajevima do slabljenja kohezivnih društvenih veza u određenim oblastima. Gradski način života u zemljama u razvoju odlikuje se nizom procesa kao što su: heterogenost, anonimnost, brze društvene promene, takmičarstvo, težnja za sticanjem materijalnih dobara i individualizam. Mnogi ljudi u gradovima prisiljeni su da zbog velike gustine naseljenosti žive u naseljima stambene bede (slum), sa čim imaju malo šta zajedničko i teško mogu da se pomire sa tim. Nedostatak međusobnih veza, bezličnost i anonimnost smanjuju kontrolu kriminalnog ponašanja. Grad zbog toga pruža znatno više prilika za krađe, veće mogućnosti za saradnju sa drugiom kriminalcima i mali rizik za otkrivanje zločina.
Jednu od najcelovitijih studija o gradskom kriminalitetu "Zločini i gradovi" (Crimes et villes) napisao je Sabo. U ovoj studiji Sabo analizira odnos kriminaliteta u gradovima i na selu, na primeru Francuske i Belgije. Istakao je da su gradske oblasti više kriminalne od seoskih i da je to posledica procesa industrijalizacije i urbanizacije. U gradovima postoje oblasti u kojima je kriminalitet više zastupljen. Najizrazitiji oblik kriminaliteta u gradovima je imovinski kriminalitet, dok su u seoskoj sredini više zastupljeni delikti protiv ličnosti uz upotrebu nasilja. Sabo je slično Klinardu i Majeru tvrdio da postoji pozitivna korelacija između urbanizacije i kriminaliteta, ali da u današnje vreme urbanizacija ima samo relativan uticaj na nivo kriminaliteta zbog većeg stepena integracije savremenog društva i ublažavanja protivurečnosti na relaciji grad-selo. Predviđao je da će se u budućnosti nivoi kriminaliteta u gradu i na selu sve više približavati jedno drugome. Sabo je ukazao na to da je kriminalitet žena mnogo veći u gradovima nego u selima, da je najveće učešće žena u imovinskom kriminalitetu - oko 1/3 a najmanje u kriminalitetu protiv ličnosti - oko 1/10. Analiza strukture urbanog i ruralnog kriminaliteta s obzirom na vrstu prestupa, dovela je do opisivanja takvog modela ruralnog kriminaliteta, koji je povezan sa posebnim uslovima života na selu. Na selu dominiraju seksualni delikti, posebno incest, zatim ubistvo dece, trovanje kao način izvršenja ubistva, paljevine. Sa promenom uslova života na selu i homogenizacijom urbane i ruralne kulture, sve više se smanjuje ova suprotnost. Gasen ističe da danas na selu postoji jedna nova vrsta kriminaliteta, koja je posledica mobilnosti kriminalaca. Oblici delinkvencije na selu u novije vreme su obijanja kuća, masovne krađe letine i reketiranje zemljoradnika pod pretnjom klanja stoke.
U okviru teorije društvene dezorganizacije industrijalizacija i urbanizacija su posmatrane kao uzrok kriminaliteta. Međutim, industrijalizacija se mora posmatrati, pre svega, kao neophodan uslov ekonomskog razvitka i napretka, a ne kao samostalan uzrok kriminaliteta i drugih oblika devijacija. Zajedno sa urbanizacijom kao društvenim procesom, ona omogućava stvaranje određenih uslova u kojma se može pojaviti kriminalitet. Između industrijalizacije i urbanizacije i kriminaliteta nema neposredne uzročne veze. Neposredni uzroci kriminaliteta i drugih devijantnih ponašanja sadržani su u izvesnim pojavama i procesima vezanim za industrijalizaciju: (1) nerešeni socijalni problemi (stambeno pitanje, materijalno stanje, zaposlenost); (2) slabljenje porodičnih veza, nedostatak pripadnosti lokalnoj zajednici, naselju i sl.; (3)odsustvo koordinacije između privrednog i industrijskog razvitka i rešavanja socijalnih problema; (4) otežana adaptacija ili nemogućnost adaptacije na nove uslove života. Zbog nemogućnosti rešavanja svih ovih problema, uporedo sa razvitkom procesa industrijalizacija i urbanizacije, dolazi do pojave kriminaliteta u povećanom obimu u svim zemljama koje se nalaze u procesu snažnog industrijskog i ekonomskog razvitka. 1.5. Društvena pokretljivost i kriminalitet
U sociologiji se pod pokretljivošću ili mobilnošću podrazumeva promena položaja ljudi unutar bilo kog sistema. Mobilnost može da bude geografska, profesionalna i socijalna (društvena). Društvenu pokretljivost mogu izazvati različiti društveni procesi, industrijski ili ekonomski razvitak, pripreme za rat i sl. Ona se ispoljava u dva oblika: kao promena društvenih položaja i uloga u vertikalnoj i horizontalnoj liniji i kao migraciona pokretljivost, nastala usled ekonomskog razvitka, industrijalizacije i urbanizacije. U kriminologiji je više proučavana povezanost migracionih strujanja i kriminaliteta nego povezanost promene društvenih položaja i uloga i kriminaliteta.
Migracije su preseljenja većeg broja ljudi iz jednog sociokulturnog ambijenta u drugi, sa jednog područja na drugo ili na relaciji selo-grad. Najčešće su migracije iz ekonomskih razloga, (siromaštvo, ekonomske krize), ali mogu da nastanu zbog ratova, traženja azila političkih delinkvenata i sl. Siromaštvo i teški uslovi života prisiljavaju stanovništvo da napušta svoja prebivališta i odlazi u neke druge oblasti, najčešće velike gradove. Godinama su SAD bile izložene dolasku evropskih emigranata hrišćanske, protestantske ili katoličke religije, kao i dolsaku stanovnika sa Dalekog Istoka. Sredinom 20. veka povećana su migraciona strujanja u Evropi. U našoj zemlji se razlikuju migraciona kretanja na relaciji selo- grad, iz ruralnog u urbano područje, odlazak na tzv. privremeni rad u inostranstvo uglavnom u zemlje Zapadne Evrope, posebno Nemačku i iseljavanje u prekomorske zemlje pre i posle prvog svetskog rata u Ameriku, a posle drugog svetskog rata u Australiju. Građanski rat 1991-1996. na teritoriji nekadašnje SFRJ izazvao je velika migraciona kretanja, posebno dolaska na teritoriju Srbije.
Migraciona strujanja mogu da se jave u okviru jedne države, ali i iz jedne države u drugu. Oba oblika migracionih strujanja posmatraju se u vezi sa kriminalitetom na dva načina: (1) utvrđivanje uzročne povezanosti između migracija i kriminaliteta; (2) izučavanje kriminaliteta stranaca - migranata (ovde treba pomenuti tajnu - nedozvoljenu migraciju, koja je kriminalna sama po sebi, ali i veću izloženost ove kategorije ljudi kriminalnim iskušenjima.
Prilikom utvrđivanja kauzalne povezanosti migracija sa kriminalitetom, u radovima koji razmatraju ovo pitanje, ističe se problem adaptacije novodoseljenog stanovništva na nove uslove života. Način života se potpuno menja: umesto ranijih čvrstih, rodbinskih i prijateljskih i drugih veza u okvirima porodičnih i localnih zajednica, uz veliki uticaj porodice i uže grupe na svoje članove, u novim uslovima se stvaraju nove veze, nova moralna shvatanja i sudovi o vrednostima, a vrlo brzo se ruše stare vrednosti i shvatanja.198 Sa promenom starog sociokulturnog ambijenta, menja se celokupna životna situacija. Dolazi često do sukoba vrednosti starog i novog, nestaju tradicionalne veze i običaji, raspada se porodični život. Mnogi migranti ne mogu da se adaptiraju na nove uslove života. Zbog niza nerešenih socijalnih problema (zaposlenost, stambeno pitanje itd.) javljaju se psihološki problemi, individualne krize, usamljenost. Doseljena lica su na novoj teritoriji manjina, sa stalnim konfliktnim situacijama, njihov društveni položaj niži je od društvenog položaja domaćeg stanovništva, zbog čega neki pisci (Šeparović,) smatraju da migranti dospevaju u situacije iskušenja i rizika da postanu zločinci ili žrtve.
Migracioni proces je povezan sa industrijalizacijom, urbanizacijom i svim pojavama koje prate ova dva procesa. U gradovima zemalja u razvoju, koji se ubrzano urbanizuju, dolazi do grupisanja mladih, neobrazovanih migranata - muškaraca. Klinard i Abot su tvrdili da migranti koji su došli u gradove gube jedinstven vrednosni sistem koji su imali u seoskoj zajednici. Gradski način života predstavlja za migrante veliki izazov. Radi zarade veće količine novca, u potrazi za unosnim poslom oni napuštaju seosku sredinu i ostavljaju porodice. Međutim, kako su sa nižim obrazovanjem, za njih u gradovima postoje samo marginalni poslovi i zbog toga im pripada marginalni položaj. Osećanje beznačajnosti i usamljenosti, oslobođenje od mehanizma neformalne društvene kontrole, uz materijalne i stambene teškoće, utiče na njihovo devijantno ponašanje (naročito alkoholizam) i vršenje krivičnih dela posebno krivičnih dela protiv imovine i ličnosti.
Migranti nisu jedinstvena grupa: neki od njih su došli u grad na kratko vreme, privremeno; drugi su došli za određen period da zarade novac u gradu, dok im porodice žive na selu; treći su se konačno opredelili za život u gradu i usvojili gradski stil života - to su stalni emigranti. Najteži položaj migranata je u tzv. "slamovima",199 prigradskim naseljima, koji se zovu stambenim četvrtima bede. U ovakvim četvrtima migranti se sreću sa oformljenim društvenim sistemom vred- nosti i normi, u kome značajno mesto zauzimaju kriminalitet i druga devijantna ponašanja.
Gasen je ukazao na razlike između kriminaliteta starosedelaca i emigranata. Uopšteno posmatrano, saglasno statističkim evidencijama o kriminalitetu policije i sudova, stopa emigranata je dva do tri puta veća od stope kriminaliteta pripadnika opšte populacije. U opštoj populaciji emigranata, kriminalci su većinom muškarci uzrasta između 18 i 40, 45 godina. Oni, kao stranci, privlače pažnju policije, koja prema njima čak pokazuje i veći stepen strogosti.
Stalna emigracija se razlikuje od privremene i povremene po dvema bitnim karakteristikama: (1) stalni emigranti dolaze sa porodicom u zemlju koja ih prihvata da u njoj žive i rade; (2) u toj zemlji žele da se stalno nastane. Zbog ovih karakteristika populacija stalnih emigranata bliža je populaciji starosedelaca. Prema statističkim podacima u SAD stopa kriminaliteta stalnih emigranata je globalno posmatrano čak niža od stope kriminaliteta starosedelaca. Pojedini teoretičari su ovu pojavu objasnili običajima ruralnog načina života, koji je uticao na većinu emigranata da ne podlegnu lošem uticaju dezorganizacije u velikim gradovima i uticaju drugih emigranata u odvojenim kvartovima emigranata iste nacionalnosti. Kriminalitet emigranata ima drugačiju strukturu od kriminaliteta starosedelaca, što je Sellin objasnio teorijom kulturnog konflikta. Stopa kriminaliteta dece emigranata (druga generacija) veća je od stope kriminaliteta njihovih roditelja i raste u funkciji intenzivnog konflikta sa opštom kulturom. Pored toga, oni često vrše iste prestupe kao i njihovi roditelji i starosedeoci.
Prilikom utvrđivanja korelacije između mobilnosti i visoke stope kriminaliteta u industrijskim društvima Lipset i Bendiks su u knjizi "Socijalna mobilnost u industrijskom društvu" (Social mobility in industrial society) istakli da treba poći od višestrukog značenja izraza "mobilnost". Ako se mobilnost odnosi na osećaj otuđenja pojedinaca, koji su napustili svoje ognjište i još se nisu stalno nastanili, tada je mobilnost kriminogeni faktor. Kada se mobilnost shvati u smislu preseljenja iz sela u gradove, onda se pojavljuje još jedan kriminogeni faktor - faktor urbanizacije. Rezultati u okviru istraživanja studije rađene u Francuskoj u centru Vokreson o 500 maloletnih delinkventa pokazali su da postoji jasna korelacija između različitih pristupa mobilnosti (geografska, profesionalna, društvena) i maloletničke delinkvencije.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Commenti