Kritička kriminologija je nastala u Engleskoj i u Americi krajem šezdesetih godina 20. veka da bi kasnije bila preneta i u Kanadu i još neke zemlje zapadne Evrope. Njena pojava izazvana je političkim borbama vođenim od strane raznih ultralevih pokreta u Americi i Evropi koje su obeležile 1968. godinu i uticajem neomarksističke misli (Francfort, Gramsci, Althuser, Marcuse itd.) kojom su ti pokreti bili intelektualno zadojeni.
U okviru kritičke kriminologije mogu se razlikovati dve grupe autora. Prvu grupu čine evropski, uglavnom engleski, autori okupljeni oko "Evropske grupe za izučavanje devijacije i društvene kontrole" među kojima su najznačajniji: Stenli Koen (Stanley Cohen), Jan Tejlor (Ian Taylor), Lori Tejlor (Lauirie Teylor), Pol Volton (Paul Walton) i Džok Jang (Jock Young). Od evropskih autora značajno je još pomenuti norveškog kriminologa Nils Kristi (Nils Christie). Drugu grupu čine mahom američki autori od kojih su najznačajniji: Toni Plat (Tony Platt), Pol Takagi (Paul Takagi), Herman i Julija Švedinger (Herman i Julija Schwedinger), Kini (Quinney, R.), Čemblis (Chamblis) i drugi. U novije vreme, kritička kriminologija dobija sve više pristalica i u drugim zemljama.
Zastupnici kritičke kriminologije dali su podrobnu kritiku pozitivističke kriminologije, locirajući kriminalitet u društveni kontekst koji utiče na pojedinca da vrši krivična dela. Oni posebno ukazuju na uticaj strukturalnih odnosa koji postoje vezano za proizvodnju i potrošnju, patrijarhat, neoliberalizam i neokolonijalizam. Kritički kriminolozi su doveli u pitanje stanovište pozitivista o determiniranosti kriminalnog ponašanja individualnom i socijalnom patologijom. Za razliku od pozitivista, oni govore o uticaju različitih društvenih faktora i smatraju da su ljudi aktivni subjekti koji sami stvaraju svoje biografije, tj. da ljudi imaju slobodnu volju, ali ograničen izbor. Samim tim, oni odbacuju pozitivistički determinizam i govore o faktorima a ne o uzrocima kriminaliteta.
Predstavnici kritičke kriminologije izučavaju devijacije u kontekstu ukupnih društveno-ekonomskih odnosa i, posebno, ispituju odnos moći i mesta koje pojedinci i društvene grupe zauzimaju u društvenoj strukturi i kriminaliteta koji vrše. Po njima, kriminalno ponašanje je konstrukcija klase na vlasti sa ciljem odstranjivanja onih pojedinaca i grupa koje ona smatra opasnim po svoju vlast, a krivično-pravni sistem nije ništa drugo do jedan od osnovnih instrumenata koje koriste elite na vlasti za zadržavanje svoje suprematije nad potčinjenim slojevima. Vezano za njihov odnos prema krivičnopravnom sistemu, razlikuju se abolicionisti koji se zalažu za potpuno ukidanje krivičnog prava i minimalisti, koji se zalažu za kombinovanje krivičnog prava sa restorativnom pravdom. Kritički kriminolozi nastoje da prošire predmet tradicionalne kriminologije na dva načina: izučavanjem devijantnih i kriminalnih ponašanja vladajućih društvenih grupa i ustanova i izučavanjem devijantnog i protivpravnog delovanja države i njenih organa. Tako Kini razlikuje krivična dela dominacije i represije (tj. kriminalitet vladajuće klase i državnih organa) i krivična dela prilagođavanja i otpora (tj. kriminalitet eksploatisanih društvenih klasa). Važni predmeti proučavanja kritičkih kriminologa jesu kriminalitet belog okovratnika, državno nasilje i nasilje nad ženama.
Kritička kriminologija daje veliki značaj političkoj akciji čiji su nosioci kako grupe u neposrednom dodiru sa sistemom krivičnog pravosuđa tako i sami kriminolozi. Krajnji cilj te političke akcije jeste revolucionarni preobražaj postojećeg društva i stvaranje socijalističkih društvenih odnosa. Oblici te političke akcije su različiti a jedna od najznačajnijih usmerena je na menjanje političke svesti ljudi i to posebno sa ciljem praktičnih promena u delovanju predstavnika društvene kontrole. Iako su te promene dugotrajan i složen proces, neke od njih, poput nastajanja alternativnih ustanova i načina prevencije i tretmana kriminaliteta, već su u izvesnoj meri realizovane.
Poseban značaj kritičke kriminologije ogleda se u uključivanju u predmet kriminologije i devijacija vladajuće klase, u njenoj kritici krivičnopravnog sistema i drugih društvenih odgovora na kriminalitet i u razotkrivanju odnosa moći koji stoje iza njih. Na drugoj strani, njima se, vezano za političku praksu, zamera to što za svoje saveznike biraju nepouzdane, marginalne grupe koje su bez značaja za glavne tokove političkog života (udruženja bivših osuđenika, prostitutki i sličnih marginalnih grupa). Na drugoj strani, pak, bavljenje društveno isključenim grupama, socijalnom pravdom i ljudskim pravima spada među veoma važne oblasti, koje su ranije bile zapostavljene.126 Najzad, značaj kritičke kriminologije ogleda se i u ukazivanju na to kako problematične situacije mogu biti razrešene bez krivičnog prava, odnosno uz pomoć restorativne pravde, čime je postavljena osnova za novi kriminološki pravac koji je nazvan mirotvoračka kriminologija.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Commenti