Analize obima kriminaliteta žena, kako u prošlosti tako i u savremenim društvima, pokazuju da je učešće žena u ukupnom kriminalitetu nekoliko puta manje od učešća muškaraca i da žene vrše lakša krivična dela u odnosu na muškarce.487 Profil tipične izvršiteljke krivičnog dela je uglavnom isti kao i pre 20 godina: izvršiteljka lakšeg imovinskog krivičnog dela.488 Ipak, odnos kriminaliteta žena prema kriminalitetu muškaraca nije konstantan već se razlikuje u zavisnosti od zemlje, vremena i vrste kriminalnog ponašanja. Kriminalitet žena u evropskim zemljama i SAD kreće se uglavnom od 5% do 25% ukupnog kriminaliteta.
Učešće žena u ukupnom kriminalitetu u Srbiji takođe je oduvek bilo daleko ispod učešća muškaraca. Tako, na primer, u periodu između 1973. i 1988. godine žene su u ukupnom broju osuđenih lica učestvovale sa u proseku 15%.490 Od 1987. godine broj osuđenih žena u Srbiji je imao tendenciju opadanja. Učešće osuđenih žena u ukupnom broju osuđenih lica kretalo se od 14,6% 1987. godine do 8,4% u 1998.,491 odnosno 8,9% u 1999. godini. U periodu 1999-2005. godina učešće žena u ukupnom broju osuđenih lica bilo je stabilno i kretalo se između 8,3% (2001) i 8,9%(2005). U periodu 2006-2015. godina učešće žena u ukupnom broju osuđenih lica i dalje je bilo stabilno i kretalo se između 9,1% (2008.) i 10,1% (2010.).
Struktura kriminaliteta žena u gotovo svim državama karakteriše se povećanim učešćem žena kod lakših krivičnih dela, koja se vrše bez upotrebe ili uz malo nasilja, i koja ne zahtevaju veliku veštinu i odvažnost. Najveći broj krivičnih dela koja vrše žene povezan je sa ispunjavanjem njihovih tradicionalnih rodnih uloga domaćice i majke.492 Ponašanje žene, uključujući i kriminalno, po pravilu je uslovljeno sistemom njenog vaspitanja, potrebama koje određuje društvo, odnosno mestom koje joj je dodeljeno u društvenoj podeli rada. Ekonomski i socijalni položaj žene u društvu i proces rodne socijalizacije jesu faktori koji najbitnije utiču na kriminalitet žena. Mesto koje žena ima u društvu i njena rodna socijalizacija utiču na obim i strukturu kriminaliteta žena, ali i na krug lica koja su žrtve tog kriminaliteta, na način izvršenja, motive i slično.
Za žene se generalno kao najkarakterističnija javljaju krivična dela protiv imovine ili druga krivična dela usmerena na sticanje protivpravne koristi (krivična dela koja imaju ekonomsku dimenziju, uključujući lakše vrste profesionalnog kriminaliteta). Ova krivična dela žene češće vrše u cilju obezbeđivanja osnovnih sredstava za život a ređe u cilju bogaćenja i iz pohlepe. Žene uglavnom vrše sitna imovinska krivična dela koja odražavaju njihov položaj sitnih potrošača koji je u tesnoj vezi sa njihovom rodnom ulogom493. Rasprostranjenost skitničenja i prosjačenja od strane žena u mnogome je povezana sa problemima socijalne adaptacije i rehabilitacije žena koje su izvršile krivična dela, odnosno sa gubitkom porodice i socijalnih kontakata. Relativno je visoko i učešće žena u vršenju lakših nasilnih krivičnih dela, kao i krivičnih dela u vezi sa upotrebom i rasturanjem droga. Žene vrše ubistva daleko ređe nego muškarci, a onda kada ih izvrše, ređe od muškaraca koriste vatreno oružje.494 Poslednjih godina žene su sve više zastupljene i u strukturi osuđenih lica za krivično delo trgovina ljudima. Prema podacima UNODC, globalno, žene su 2014. godine u ukupnom kriminalitetu bile zastupljene u proseku oko 10%, dok su u strukturi lica osuđenih za trgovinu ljudima bile zastupljene 37%, pri čemu je zabeležen porast od 7% u odnosu na 2012. godinu.
Kada vrše ubistva, žene najčešće ubijaju nasilne muževe ili druge članove porodice koji su ih duže vremena zlostavljali, ili decu. Žene ubijaju nasilnike iz straha za sopstveni život i za život svoje dece, odnosno braneći se od nasilja.496 Najveći deo ubistava dece čine čedomorstva koja se vrše neposredno nakon porođaja, i na čije vršenje, pored poremećaja izazvanog porođajem, utiču i loše materijalne prilike, društveno odbacivanje zbog vanbračne trudnoće i/ili duševna bolest žene.497 Nasilje u porodici predstavlja značajan faktor ubistava koja vrše žene, ali i nekih drugih krivičnih dela, poput krađa, na primer.
Raspoloživi statistički podaci za Srbiju pokazuju da je kriminalitet žena pretežno koncentrisan u nekoliko grupa krivičnih dela: krivična dela protiv časti i ugleda, krivična dela protiv imovine, teške i lake telesne povrede, krivična dela protiv zdravlja ljudi (neovlašćeno držanje opojnih droga), krivična dela protiv privrede i službene dužnosti. U novije vreme uočava se učešće žena i u vršenju krivičnog dela trgovine ljudima, krijumčarenja ljudi i krivičnih dela protiv braka i porodice (nasilje u porodici i nedavanje izdržavanja).499,500 Istraživanje sudske prakse u Srbiji u slučajevima nasilja u porodici pokazalo je da se žene javljaju kao izvršiteljke ovog krivičnog dela, kao i da su znatno češće osuđivane za nasilje u porodici kao izolovani incident. Kada su osuđivane za kontinuirano nasilje u pitanju je nasilje prema istoj žrtvi, i to su uglavnom deca ili ženske osobe sa kojima su u tazbinskom odnosu.
Početkom devedesetih godina 20. veka udeo žena osuđenih za krivična dela protiv privrede i protiv imovine drastično je smanjen u odnosu na ranije tako da su u 1994. godini, na primer, za ova krivična dela u oko 95% slučajeva osuđivani muškarci. U novije vreme evidentan je porast udela žena osuđenih za krivična dela protiv privrede (oko 14% tokom 2016. godine).502 Ipak, krivična dela protiv imovine i dalje zauzimaju značajno mesto u kriminalitetu žena u Srbiji. Iako u imovinskom kriminalitetu žena dominiraju krađe i teške krađe, žene se počinju javljati i kao izvršiteljke nekih imovinskih krivičnih dela sa elementom nasilja kao što je razbojništvo, a koja su u našim uslovima ranije gotovo isključivo vršili muškarci.Takođe, učešće žena u kriminalitetu belog okovratnika, posebno u vezi sa krivičnim delima izbegavanja poreza, pronevere, zloupotrebe položaja ovlašćenog lica i korupcije, se značajno povećava, što se može dovesti u vezu sa povećavanjem broja žena koje su vlasnice privatnih firmi, odnosno žena na odgovornim mestima.
Zanimljivo je da je u novije vreme znatan porast učešća žena u kriminalitetu u Srbiji zabeležen vezano za krivična dela podvođenje ili omogućavanje vršenja bluda i posredovanje u vršenju prostitucije. Prema podacima navedenim u publikaciji Zavoda za statistiku Srbije „Žene i muškarci u Srbiji”, broj osuđenih žena za ova dela je 1994. bio 0, da bi 2002. godina broj žena na 100 osuđenih muškaraca dostigao 50.503 Prema raspoloživim statističkim podacima u 2016. godini na ukupno 20 osuđenih punoletnih lica za posredovanje u prostituciji šest su bile žene (30%) a 14 muškaraci (70%).504 Ova promena je najverovatnije povezana sa intenziviranjem krivičnog gonjenja za ova dela, pod koja su do inkriminisanja trgovine ljudima kao posebnog krivičnog dela 2003. godine, podvođeni i slučajevi trgovine ženama i decom. Kao što smo pomenuli u odeljku o trgovini ljudima, udeo žena kao izvršiteljki ovog kriminalnog ponašanja posebno je izražen u fazi namamljivanja.
Rezultati istraživanja kriminaliteta žena u Srbiji505 pokazali su da žene najčešće vrše krivična dela u kući ili na mestima u kojima borave vezano za obavljanje kućnih poslova (npr. prodavnica), da su njihove žrtve najčešće deca, supruzi, susedi, srodnici po tazbini i poznanici. Kod većine krivičnih dela koja vrše žene radi se o sličnim motivima kao kod muškog kriminaliteta. Jedino ubistva koja vrše žene karakteriše specifičnost motiva što u značajnoj meri i objašnjava ovu vrstu kriminaliteta žena. Doprinos žrtve izraženiji je kod krivičnih dela koja vrše žene, i to posebno kod nasilnih krivičnih dela.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments