Kako se slika kriminaliteta u savremenom društvu menja, neminovno dolazi i do promena u sferi društvene kontrole i reda, ali i u oblasti kriminoloških istraživanja i teorija. Savremeni kriminalitet, kao i društvene odgovore na njega gotovo je nemoguće objasniti bez uzimanja u obzir širih, globalizacijskih procesa, pa su se tako razvila i objašnjenja kriminaliteta u kojima ti procesi zauzimaju centralno mesto. Pored globalizacije, ključni teorijski koncepti koji su ujedno i ključne tačke preseka kriminološkog istraživanja i šireg domena socijalnog i političkog delovanja u savremenom društvu, jesu i pojmovi upravljanje kriminalitetom (eng. governance) i rizik, odnosno rizično društvo.
„Globalno oblikovanje“ je, po Zigmundu Baumanu, poznatom teoretičaru globalizacije, jedna od najznačajnijih karakteristika našeg vremena. Globalizacija je kao takva dobila centralno mesto u gotovo svim društvenim naukama, kao i u medijima i političkim raspravama. Pored Baumana, dva najznačajnija teoretičara globalizacije su Bek (Back) i Gidens (Giddens). Gidens smatra da „globalizacija može biti definisana kao pojačavanje društvenih veza širom sveta koje povezuju udaljene lokalitete na takav način da su lokalna dešavanja oblikovana događajima koji se dešavaju miljama i miljama daleko i obrnuto“. Globalizacija nije fenomen koji se dešava „tamo negde“. To nije samo proces koji podrazumeva uticaj udaljenih događaja i odnosa između država, već moramo imati na umu da njene efekte doživljavaju i osećaju svi lokaliteti koji ne mogu više sebe izolovati od događaja i procesa koji se dešavaju na drugom mestu.161Samim tim, razumevanje procesa globalizacije neophodno je za objašnjenje savremenih oblika kriminaliteta, i to kako onog transnacionalnog tako i onog čije vršenje se ograničava na teritorije pojedinih zemalja. Najkraće, moglo bi se reći da je jedan od produkata ovih procesa i globalizacija kriminaliteta.
Savremeni kriminolozi ispituju kako procesi globalizacije stvaraju nove mogućnosti za transnacionalni, korporativni i organizovani kriminalitet, pri čemu se proučavaju i društveni procesi koji taj kriminalitet podstiču i problemi koji se tiču njegove kontrole. Kao što je dobro primetio Kastels (Castells),163 takođe svetski poznati teoretičar globalizacije, postoji velika tenzija između pojava protiv kojih se borba vodi na lokalnom (nacionalnom) nivou i njihovih značenja, čije formiranje se ostvaruje na globalnom nivou. Prebacivanje odgovornosti prvenstveno na pojedinačne države ne znači samo da se borba protiv transnacionalnog kriminaliteta formalno vodi pre svega na nivou nacionalne države, već znači i to da je nesrazmerno i nerealno veliki teret u tom pogledu svaljen na pleća nerazvijenih i država u razvoju.164 Kriminalne mreže, kroz različite oblike svog kriminalnog delovanja, čak uspevaju da podriju vladajući kapacitet i politički autoritet slabih i propalih država. Zbog svega navedenog, takve kriminalne mreže postaju predmet izučavanja savremene kriminologije, posebno u vezi pitanja efektivnosti kontrole kriminaliteta.
Pored transnacionalnog kriminaliteta, uticaj globalizacije na kriminalitet izučava se i sa stanoviša promena lokalnog konteksta pod uticajem globalnih promena. Kriminolozi koji se bave ekologijom urbanog kriminaliteta, na primer, uočili su da se razlike u podeli bogatstva, koje su proizvod rastućih nejednakosti, prepliću sa rizicima viktimizacije i savremenim formama urbanog kriminaliteta i nasilja. Ipak, kako ističu britanski kriminolozi Loder i Sparks (Loader i Sparks)165, moramo voditi računa da ne shvatimo nastajuću globalnu sliku suviše jednostavno. Jer, iako su danas perspektive pojedinih mesta (gradova, regiona) i njihovih građana oblikovani događajima i procesima koji se dešavaju na nekom sasvim drugom mestu, ne bi trebalo da zanemarimo načine nastajanja i ispoljavanja kriminaliteta, kao i društvenih odgovora na njih, koji su i dalje, makar delimično, oblikovani lokalnim uticajima.
Poslednjih dvadeset godina koncepti „rizika tj. rizičnih faktora“ i „rizičnog društva“ su postali centralni, kako u opštoj sociološkoj teoriji globalizacije, tako i u kriminološkoj teoriji i praksi kontrole kriminaliteta. Pri tome, pitanje identifikovanja i delovanja na faktore rizika nije se javilo slučajno. O tome nam govore brojna kriminološka istraživanja, pre svega ona o fenomenu „straha od kriminaliteta“. Kao što najznačajniji savremeni teoretičari globalizacije, Bek i Gidens ističu, razmišljanje o opasnosti i nesigurnosti u kontekstu rizika, karakteristika je savremenog života i stoga su istraživanja i usmerena ka proširivanju saznanja o opasnostima i nesigurnostima, a posebno onima koje su proizvod modernizacije i globalizacije.
Bauman smatra da ekonomska nestabilnost i egzistencijalna nesigurnost, karakteristične za globalizaciju, generišu „povlačenje u sigurnu luku teritorijalnosti“ i društvena traganja za sigurnošću.167 U tesnoj vezi sa time su promene u društvenim odgovorima na kriminalitet koje se ogledaju u stalnom povećavanju represije, ali i u privatizaciji sigurnosti i kontrole kriminaliteta, kao i u prebacivanju odgovornosti za prevenciju kriminaliteta sa države na građane. To ne znači da država prestaje da bude ključna institucija na polju kontrole kriminaliteta. Pre bi se moglo reći da su ciljevi njenih organa, njihova organizacija, aktivnosti, kultura i modaliteti, preoblikovani. Bitni aspekti tih promena su decentralizacija ustanova pravosudnog sistema, uključivanje privatnog sektora u državne poslove (npr. privatizacija zatvora i poslova sigurnosti) i pojavljivanje programa prevencije kriminaliteta na nivou lokalne zajednice: partnerstva u zajednici. Time se došlo do preusmeravanja odgovornosti za sprovođenje preventivnih aktivnosti, u najvećoj meri, u ruke pojedinaca tj.građana, koji su postali važan deo ukupnog sistema za uspostavljanje reda i bezbednosti. Iako postoje razlozi zbog kojih jedno demokratsko društvo teži povećanoj uključenosti svojih građana u aktivnosti vezane za kontrolu kriminaliteta, ovakvo prebacivanje odgovornosti sa države na građane povećava rascep između onih koji imaju sredstva za preduzimanje preventivnih mera i onih koji ih nemaju („rizične“ grupe).
U okviru literature o globalizaciji i kriminalitetu posebno se izražava zabrinutost zbog sporog stvaranja mreža i institucija kontrole kriminala na međunarodnom nivou. Najveći razvoj u tom pogledu za sada je ostvaren na nivou policije. Nakon osnivanja Interpola, prošireno je delovanje policije SAD i Evropske unije na planu mera za suzbijanje organizovanog kriminaliteta, kao i onih koje se tiču imigracije, politike azila, kao i u smislu pokušaja osnivanja institucija, mreža i programa obuke koji ciljaju na razmenu informacija i veština među evropskim policajcima, tužiocima, i sudijama (na primer, Europol, Eurojust i sl.).Mogu se izdvojiti i neki drugi aspekti globalnog odgovora na kriminalitet koji daju nadu. Na primer, porast međunarodne svesti i određene mobilizacije građana zbog kriminaliteta protiv životne sredine, društvenih pokreta i kampanja protiv državnog kriminaliteta i kršenja ljudskih prava, uticaj koji su izvršila internacionalna ili nadnacionalna tela tj. organi (Savet Evrope i Evropska Unija) i međunarodni ugovori i konvencije (npr. Deklaracija UN o osnovnim ljudskim pravima, Afrička povelja o pravima, Evropska konvencija o ljudskim pravima), i slično.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments