Veliki broj krivičnih dela vrši se primenom nasilja ili uz pretnju nasiljem. U literaturi postoji veliki broj užih i širih definicija nasilja. Nasilje u kriminološkom smislu znači upotrebu sile, pretnje ili zloupotrebu moći prema drugom licu65 ili se nasilje određuje kao „upotreba prinudnih sredstava i metoda prema nekome a protiv njegove volje i prava ili primena fizičke sile prema objektima i materijalnim sredstvima”.66 Jedna od najširih definicija nasilja pod nasiljem podrazumeva „različite akte, postupke i ponašanja pojedinaca, grupa, društvenih institucija, organizacija ili društva u odnosima prema ljudima, koji uključuju primenu fizičke, psihičke, politčke ili neke druge sile kojima se ugrožava fizički, psihički ili socijalni integritet čoveka i izazivaju različita fizička i psihička oštećenja i druge nepovoljne posledice”.
Kriminalitet nasilja nije inkriminisan kao posebno krivično delo u krivičnim zakonima, već postoje krivična dela kod kojih je nasilje elemenat bića krivičnog dela ili način njihovog izvršenja. To su krivična dela protiv života i tela (lišavanje života, povrede tela, ugrožavanja), slobode odlučivanja i kretanja, lične sigurnosti, dostojanstva ličnosti i morala, braka i porodice (nasilje u porodici).
U savremenim uslovima života značenje kriminaliteta nasilja postalo je još šire jer dolaze do izražaja različiti oblici nasilja (fizičkog, psihičkog, seksualnog) izvršeni u okviru porodice, najčešće prema ženama, deci, starim i nemoćnim osobama. Ovi oblici nasilja postojali su i ranije, ali se smatralo da je primena nasilja prema članovima porodice “porodična stvar”, daleko od društvenog saznanja. Feministička literatura i feministička orijentacija u kriminologiji uticali su da porodično, seksualno i nasilje nad decom postane društveno vidljivo.
Obim kriminaliteta nasilja u savremenom društvu mnogo je veći nego ranije. Ljudi sve češće pribegavaju nasilju za rešenje međusobnih sporova i sukoba. Lokalni, građanski ratovi, suprotnosti u društvenom razvoju, nerešeni socijalni problemi koji prate industrijalizaciju, urbanizaciju i migraciju stanovništva, izazivaju prave eksplozije nasilja i agresije. Zahvaljujući napretku tehnike, ljudi su u stanju da nasilje vrše neutralno bez moralnog i emotivnog uključivanja. Ako se ima u vidu snaga savremenih sredstava za masovno uništavanje, onda je sasvim jasno da mogući izgledi nasilja i agresije imaju fantastične razmere, te možemo razmišljati o samouništenju ljudske vrste.68 Kriminalitet nasilja se definiše kao ekstremni oblik ispoljavanja agresije. Ovaj oblik kriminaliteta obuhvata one kriminalne aktivnosti kojima se, sredstvima fizičke ili psihičke prinude, odnosno primenom sile ili pretnje da će se sila primeniti, povređuje ili ugrožava integritet ličnosti. Delikata sa elementom nasilja ima mnogo i raznovrsni su oblici takvih ponašanja. Sve te različite oblike ispoljavanja nasilja povezuje agresivnost izvršioca prema žrtvi u različitim varijantama i različitog intenziteta.
Kriminalitet nasilja može da se javi kao organizovano nasilje (kolektivni akt, racionalno postavljen, planiran i organizovan, najčešće kao deo političke strategije), spontano nasilje (kao pojedinačno ponašanje), ritualno nasilje (krvna osveta) i instrumentalno nasilje (ucene, otmice, taoci). Postoje i druge klasifikacije kriminaliteta nasilja prema kriterijumu oblika u kome se nasilje pojavljuje. Tako je moguće razlikovati: direktno nasilje (ispoljava se kroz namerno povređivanje i narušavanje fizičkog i psihičkog zdravlja ljudskog bića i obuhvata sve vrste ubistava, genocid, ratne zločine masakre civila, kao i brutalna postupanja koja dovode do fizičkih povreda i ugroženosti i psihičke patnje (nasilno preseljavanje i odvođenje ljudi, zatvaranje, kidnapovanje, prinudni rad, tortura, silovanje, mučenje i sl.), indirektno nasilje (sastoji se u posrednom delovanju, indirektnoj povredi prava na život, neukazivanju pomoći, odbijanju pružanja pomoći žrtvama nesreća ili prirodnih katastrofa, propuštanju i zanemarivanju)70, represivno (odnosi se na kršenje osnovnih građanskih i političkih ljudskih prava) i nasilje prema integritetu ljudi (alienating violence, ispoljava se u deprivaciji čovekovih prava na psihološki, emocionalni, kulturni ili intelektualni integritet ).
Podelu delikata nasilja na nekoliko tipova i podtipova izvršio je Hans Joachim Schneider. On razlikuje: nasilje u porodici, nasilje u školi, nasilje između maloletničkih bandi. Pojavni oblici nasilja u porodici su: fizičko zlostavljanje dece, zlostavljanje žene/supruge, zlostavljanje starih ljudi i zlostavljanje između braće i sestara. Ovaj pisac razlikuje kao posebnu kategoriju zločina, “zločin mržnje” koji se vrši zbog pripadnosti određenoj rasi, religiji, etničkoj pripadnosti, pripadnosti polu, političkoj ili seksualnoj orijentaciji, starosti, usled duhovnih ili telesnih nedostataka i sl.
U literaturi se navodi da kriminalitet nasilja treba da obuhvati, pre svega, kriminalne aktivnosti kojima se napada život i telo (telesne povrede, ubistva, nasilje u porodici i sl.), polna sloboda (seksualni delikti), ali i druga kriminalna ponašanja učinjena iz koristoljublja uz primenu sile (razbojništvo, razbojnička krađa), zatim, ona protiv slobode i prava građana (protivpravno lišenje slobode, iznuđivanje iskaza, zlostavljanje zloupotrebom položaja ili ovlašćenja), protiv javnog reda i pravnog saobraćaja (sprečavanje službene osobe u vršenju poslova sigurnosti, sudelovanje u grupi koja sprečava službeno lice u vršenju službene radnje) i nasilničko ponašanje na javnom mestu. Takođe se, kao najteži oblici ispoljavanja kriminaliteta nasilja, navode terorizam, politički delikti nasilja, (politička ubistva, psihičko zlostavljanje, pritisci ili tortura, fizičko zlostavljanje) i zločini protiv čovečnosti i međunarodnog prava (ratni zločini, sistematsko uništavanje verske, nacionalne ili etničke grupe - genocid).
Kriminološkim istraživanjima kriminaliteta nasilja utvrđeno je da su dela nasilja dominantna karakteristika osoba muškog pola, mlađeg uzrasta i srednjih godina, odnosno do 45 godina. Krivična dela koja najčešće vrše mlađa lica su ubistva (30-35 godina), telesne povrede (35-40 godina), razbojništva (18-25 godina). Najveći broj izvršilaca živi u braku, zatim u vanbračnoj zajednici ili su razvedeni i imaju veći broj dece. Prema ovom istraživanju, osobe ženskog pola takođe učestvuju u kriminalitetu nasilja vršeći najviše krivična dela telesne povrede i zlostavljanje dece.
Istraživanje o socijalnim obeležjima nasilnika ukazalo je na niz obeležja izvršilaca ovog oblika kriminaliteta. Nasilnici potiču iz porodica sa niskim obrazovanjem i kvalifikacijom; profesionalni status roditelja nasilnika je nizak; ekonomski status porodica iz kojih potiču je ispod proseka, ali nije izrazito nizak; nasilnici i njihovi roditelji uglavnom potiču sa sela ili malih urbanih anglomeracija, manje je onih koji potiču iz većih ili velikih gradova; u porodicama nasilnika mnogo je alkoholičara i lica sa psihičkim poremećajima; procenat osuđivanih u porodicama nasilnika nešto je iznad proseka, ali, u celini, porodice nasilnika ne pripadaju delinkventnoj populaciji; obrazovni nivo nasilnika je nizak i ima mnogo nezaposlenih; oni koji su zaposleni pretežno rade poslove koji ne zahtevaju nikakvu ili zahtevaju vrlo nisku kvalifikaciju i to u privrednim granama koje imaju slabu kvalifikacionu strukturu zaposlenih i nizak dohodak; znatan broj nasilnika potiče iz nepotpunih, razorenih porodica, posebno onih u kojima nedostaje otac, jedan deo nasilnika nije formirao sopstvenu porodicu posle napuštanja roditeljske porodice, pretežan deo nasilnika potiče sa sela i živi na selu, mada ima i onih koji su migrirali i žive u većim i srednjim urbanim anglomeracijama, ekonomski status nasilnika je ispod proseka, ali nije ekstremno nizak, stambena situacija nije najbolja, ali je daleko od izrazito nepovoljne, među nasilnicima ima mnogo skitnica, besposličara, lica sa asocijalnim i sociopatskim ponašanjem, kao i psihopata i neurotičara.
Kriminalitet nasilja obuhvata: krvne delikte, nasilje u porodici, seksualne delikte, proganjanje, zlostavljanje na radnom mestu, trgovinu ljudima, terorizam, i sl.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments