“Kriminalitet belog okovratnika”

Kao poseban oblik profesionalnog kriminaliteta, “kriminalitet belog okovratnika” (white collar crime) prvi je definisao i opisao američki kriminolog Edvin Saderland.344 Saderland je definisao ovaj oblik profesionalnog kriminaliteta kao zločine izvršene od lica sa visokim prestižnim i društvenim statusom u okviru zanimanja koje obavljaju, a kriminalca sa “belim okovratnikom” odredio kao svako lice sa visokim socio-ekonomskim statusom koje krši zakone kojima se uređuje njihova profesionalna aktivnost. Iz ove definicije se zaključuje da su izvršioci kriminaliteta belog okovratnika poslovni ljudi, činovnici (“beli okovratnik” izvorno znači oznaku za činovnika, čoveka koji je u društvenoj hijerarhiji na vrhu), i lica koja imaju poseban društveni status, vlast, uticaj i moć. To su pripadnici najviših društvenih slojeva u određenim službama - bankarstvo, osiguranje, trgovina, železnica, državne institucije, inspekcijske ili poreske službe, policijske i carinske službe, medicina.

Međutim, s obzirom na to da u stvarnosti nije lako napraviti jasno razgraničenje ko je i u odnosu na koga na višem položaju, kao i s obzirom na okolnost da se slična dela vrše zloupotrebom najrazličitijih legalnih zanimanja, u novije vreme se kriminalitet belog okovratnika definiše šire - kao kriminalitet koji se vrši zloupotrebom legalnih zanimanja345. Pri tome se pravi razlika između kriminaliteta u vezi sa zanimanjem i organizacionog kriminaliteta. Kriminalitet u vezi sa zanimanjem se vrši radi zadovoljavanja ličnih potreba izvršioca i uperen je najčešće protiv poslodavca (eng. occupational crime), dok organizacioni kriminalitet (eng. organisational crime) vrše lica na važnim položajima u organizacijama i institucijama u ime i radi ostvarivanja nezakonite dobiti za organizaciju, odnosno instituciju. Posebna vrsta organizacionog kriminaliteta je korporacijski kriminalitet (eng. corporate crime) koji se vrši u ime i u korist korporacija, a njegova podvrsta je transnacionalni korporacijski kriminalitet. 346 Organizacioni kriminalitet, koji čini glavnu okosnicu Saderlandove definicije kriminaliteta belog okovratnika i koji veliki broj kriminologa još uvek sa njime izjednačava, ima šire društvene posledice i manje izdiferencirane žrtve u poređenju sa kriminalitetom u vezi zanimanja. Upravo stoga, ovaj oblik kriminaliteta se često smatra i kriminalitetom bez žrtava (eng. victimless crime).

Kriminalitet belog okovratnika, kako opisuje Saderland, obuhvata prevare u oblasti poslovnih operacija, na berzama, sumnjive transakcije, nameštenu ilegalnu trgovinu, transakcije valutom i menicama, lažnim računima, prevarama u osiguranju, malverzacije u vezi sa utajom poreza, direktne i indirektne oblike korupcije i sl. Ova dela se smatraju naročito društveno opasnim, jer se koristi određeni društveni položaj, moć i privilegije za sticanje ogromnih materijalnih dobara, a društvu se nanosi ogromna šteta (prema nekim procenama u razvijenim zemljama štete od ove vrste kriminaliteta kreću se na desetine milijardi dolara).

Štete od ovog oblika kriminliteta su daleko veće nego kod klasičnih oblika kriminaliteta.347 One se ne sastoje samo u velikim materijalnim gubicima, (zbog lažnog prikazivanja prihoda, korupcije, prevara sa cenama i kvalitetom robe, multinacionalnog podmićivanja, “pranju prljavog novca” i sl.), već imaju za posledicu povređivanje, pa i smrt velikog broja ljudi jer se među najčešća krivična dela belog okovratnika ubrajaju ona koja se odnose na kršenje propisa o kvalitetu i higijenskoj ispravnosti hrane, propisa o zaštiti na radu ili u vezi sa zagađivanjem čovekove okoline. Među najdrastičnije primere za ovo poslednje spadaju havarija nuklearne elektrane u Černobilu i izlivanje gasa u Bopalu, koji su odneli na desetine hiljada ljudskih života i ostavili dugotrajne posledice na zdravlje velikog broja ljudi.

Ovaj oblik kriminaliteta je posebno društveno opasan zbog toga što se neotkrivanjem i nekažnjavanjem izvršilaca vređa društveni moral. Kriminalce belog okovratnika retko goni policija, jer se smatra da to i nije kriminalitet, već “korisne malverzacije”. Abolicija od policijskog i sudskog progona postoji zbog toga što su izvršioci ovog kriminaliteta “ugledni” poslovni ljudi, koji zbog toga uživaju faktički imunitet.348 Kriminalitet belog okovratnika teško je otkriti jer nijedan od izvršilaca neće dozvoliti da lako bude otkriven i da ostavi dokaze za svoje malverzacije. Sem toga, moguće je da malverzacije budu fiktivno pravdane lažnom dokumentacijom i da se ova lica povežu sa nosiocima vlasti. Protiv kriminalaca “belog okovratnika” ne pokreće se krivični postupak ne samo zbog nedostatka dokaza i faktičkog imuniteta koji ova lica uživaju kao ugledni poslovni ljudi već i zbog stava da se takva ponašanja ne mogu podvesti ni pod jednu od postojećih inkriminacija. Sve ovo uništava moral i narušava društvene odnose. Saderland je istakao da je finansijski gubitak, iako ogroman, manje važan od štete učinjene društvenim odnosima i društvenom moralu.

Za razliku od običnog ili klasičnog kriminaliteta, koji ima relativno mali efekat na institucije i društvenu organizaciju, ovaj oblik profesionalnog kriminaliteta jača društvenu dezorganizaciju. Izvršioci ovog oblika kriminaliteta nisu asocijalne osobe klasičnog kriminaliteta, koje se služe nasiljem. To su priznati članovi društva, koji, ako slučajno dođu pod udar zakona i odu na izdržavanje kazne, neće biti odbačeni jer će ih njihovo društvo po povratku opet primiti u svoje redove. Kriminalitet belog okovratnika obuhvata kriminalitet korporacija onda kada korporacije krše norme kojima je regulisano njihovo poslovanje. Na primer, direktor korporacije zna da je korporaciji potrebno određeno imanje. On kupuje to imanje po određenoj ceni a zatim ga prodaje svojoj korporaciji po drugoj, višoj ceni, iako je obavezan da vodi računa o interesima korporacije. Sem toga, kriminalitet belog okovratnika se ispoljava i kroz različite oblike lažnog predstavljanja, lažnog bankrotstva, zaključenja lažnih ugovora, lažna merenja i sl.

Zapažen najpre u američkom poslovnom svetu, kriminaltet belog okovratnika prvenstveno je povezivan sa radom u poslovnim organizacijama. Međutim, ovaj oblik profesionalnog kriminaliteta takođe postoji i u oblasti politike i vlasti. U ovim oblastima najčešće se javlja u obliku korupcije na svim nivoima lokalne i državne vlasti. Sem toga, pravo i medicina su takođe oblasti u kojima se pojavljuje kriminalitet belog okovratnika. Ponekad se dogodi da se otkrije korupcija u oblasti prava, ali se sve brzo okonča da ne bi saznala javnost i došlo do skandala. Među lekarima takođe ima ilegalne prodaje narkotika, ilegalnih abortusa, izdavanja lažnih lekarskih uverenja i mnogo slučajeva nepotrebnih tretmana da bi se došlo do imovinske koristi.

Ekonomske, tehnološke i demografske promene uslovile su povećanje procenta učešća žena u kriminalitetu belog okovratnika.350 Kada je E.Saderland “otkrio” ovaj kriminalitet, nije pominjao pol izvršilaca, ali je bilo jasno da je to kriminalitet muškaraca, jer žena i nije bilo na “visokim”položajima i u nekim profesijama. U klasičnoj kriminološkoj literaturi o kriminalitetu belog okovratnika gotovo da nije bilo teorijskog i empirijskog interesovanja za odnos između roda (pola) i kriminaliteta belog okovratnika. Tek kada su se pojavili radovi o kriminalitetu žena, počelo je da se navodi i učešće žena u ovom obliku kriminaliteta. Ipak, ovo interesovanje bilo je više vezano za upoređivanje ranijih i novijih statističkih podataka i navođenje pojedinačnih slučajeva, nego za detaljnije naučno razmatranje. U radovima Simona (Simon), Kroala (Croall) i Dejlija (Daily)351 znatno manji broj žena izvršilaca kriminaliteta belog okovratnika objašnjavan je znatno manjim brojem žena na položaju izvršnog ili finansijskog direktora u velikim bankarskim i privrednim firmama (prema statistici iz 1988. u Engleskoj je samo petnaest žena bilo na ovakvim položajima).

Pozicija žena vezana je za posredne i pomoćne uloge - one su savetnice, pomoćnice, zamenice direktora i mnogo sporije dolaze do položaja vezanih za finansijsku kontrolu, finansijsko poslovanje ili menandžment. Zbog ovako određene profesionalne i društvene uloge žena, ocenjeno je da su oblici kriminaliteta belog okovratnika izvršeni od strane žena manje društveno opasni od onih koji se vezuju za muškarce na znatno odgovornijim položajima. Ipak, u SAD i Kanadi se od 1988. godine prati učešće žena u ovom obliku kriminaliteta i konstatuje se da je znatno povećan broj uhapšenih žena, koje su, koristeći svoj položaj, bile korumpirane ili izvršile prevare, falsifikovanja, pronevere, u sektorima bankarstva i osiguranja, ali da, ipak, broj žena uhapšenih zbog ovih krivičnih dela ne može da dostigne nivo učešća muškaraca u ovom kriminalitetu.

U kriminološkoj literaturi i istraživanjima u jednom dužem vremenskom periodu kriminalitet belog okovratnika bio je opisivan kao kriminalitet koji postoji isključivo u Americi i drugim kapitalističkim zemljama Zapada. Uverenje da ovaj oblik kriminaliteta ne postoji u socijalističkim zemljama pokazalo se kao netačno.

Od šezdesetih godina, pa nadalje, kriminalitet “društvene elite” u Jugoslaviji ispoljavao se u podmićivanju (korupciji), pljačkanju društvene imovine, koja se na različite načine pretvarala u privatnu, obavljanju različitih oblika “korisnih malverzacija”, prevare kupaca velikih razmera, zakidanju na plaćanju poreza i doprinosa, izbegavanju plaćanja carina i sl. Tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji i, kasnije, vezano za tranziciju iz socijalističkih u kapitalističke društvene odnose, ovaj trend je posao još izraženiji. Pri tome, kriminalitet belog okovratnika se, kao i u drugim tranzicionim društvima, posebno ogleda u porastu korupcije, u najrazličitijim malverzacijama vezanim za privatizaciju, u prevarama i drugim zloupotrebama vezanim za radni odnos, korišćenje državnih fondova, donacija pa i humanitarne pomoći, u nepridržavanju propisa o zaštiti na radu i zaštiti životne sredine, utajama poreza i sl. Rezultati Međunarodne ankete o viktimizaciji, koja od 1992. godine sadrži i pitanja u vezi korupcije, pokazali su je podmićivanje javnih službenika daleko raširenija pojava u zemljama u razvoju, i zemljama u tranziciji, dok je skoro zanemarljiva u industrijski razvijenom svetu. Takođe, ovo istraživanje je pokazalo da je korupcija jedan od najrasprostranjenijih oblika viktimizacije građana u zemljama u tranziciji.