Kriminalističko-forenzička sredstva i metode u obezbjeđivanju
dokaza u istrazi
Criminal forensic tools and methods in providing evidence in the investigation
datum: 17.08.2015 godine
broj riječi u rukopisu: 4317
Autor: Mladen Vuković, mr (doktorant na Pravnom Fakultetu, Univerzitet u Novom Sadu, zaposlen u MUP RS, Uprava za policijsko obrazovanje, Visoka škola Unutrašnjih poslova, e mail: mladen_vukovic1983@yahoo.com)
Koautor: Dragan Božičković, mr (magistar pravnih nauka, zaposlen u MUP RS, Uprava za policijsko obrazovanje, Odjeljenje za sturučno usavršavanje, e mail: bozickovic79@gmail.com)
Kategorizacija rada: stručni rad (professional paper)
Apstrakt: Značajan dio kriminalističke aktivnosti bazira se na činjenici da učinilac na mjestu izvršenja krivičnog djela ostavlja tragove kojih nije svjestan, a ako je i svjestan ne može da pretpostavi značaj koji oni imaju za otkrivanje krivičnog djela i njegovo otkrivanje kao izvršioca. Prisustvo svih tragova i predmeta na mjestu krivičnog djela, na žrtvi, izvršiocu i drugim mjestima predstavlja indicije o akciji, pokretu, radnji izvršenja krivičnog djela. Pronalaženje, obezbjeđivanje, vještačenje, izvođenje ovih dokaza, kao i povezivanje dokaza sa drugim činjenicama u jedinstvenu cjelinu, nije moguće samo uz pomoć logičkog misaonog procesa, već je potrebna i primjena naučnih metoda. Znači, put od indicija ili dokaznih informacija do materijalno pravno relevantnih činjenica, odnosno dokaza moguć je samo uz primjenu naučnih metoda i poštovanjem zakonskih odredbi. Kriminalistika objedinjuje sve te metode drugih nauka i zakonska pravila da bi ispunila osnovni cilj i obezbijedila dokaze upotrebljive u krivičnom postupku. U radu će se prezentirati, analizitati i problematizovati kriminalističko-forenzička sredstva i metode u obezbjeđivanju dokaza u istrazi sa posebnim osvrtom na kriminalističku obradu lica mjesta sa svim specifičnostima vezanim za pronalaženja, izuzimanja i obrade tragova sa lica mjesta.
KLJUČNE RIJEČI: Kriminalistika, sredstva, metode, istraga, tragovi, dokazi.
Author: Mladen Vukovic, MA (PhD student at the Faculty of Law, University of Novi Sad, is employed in the RS Ministry of Interior, Directorate for Police Education, College of Internal Affairs, e-mail: mladen_vukovic1983@yahoo.com)
Co-author: Dragan Božičković, MA (LL.M., is employed in the RS Ministry of Interior, Directorate for Police Education, Department of sturučno training, e-mail: bozickovic79@gmail.com)
Abstract: A significant proportion of criminal activity based on the fact that the perpetrator of the crime scene leaves traces which was not aware of, and if it is aware of and can not assume the importance that they have for the detection of the crime and its discovery as the perpetrator. The presence of traces of the items on the site of the crime, the victim, the perpetrator and other places represent indications of action, movement, the act of commission of the offense. Locating, securing, expertise, performance of this evidence, and evidence linking with other facts in a single unit, it is not possible only with the help of logical thought process, and it requires the application of scientific methods. So, the way of circumstantial evidence or information material to the relevant facts, evidence or possible only with the application of scientific methods and compliance with statutory requirements. Crime brings together all the methods of other sciences and legal rules to achieve the basic objective and provide useful evidence in criminal proceedings. The paper will be presented, analizitati and problematize criminal forensic tools and methods in obtaining evidence in the investigation with special focus on the criminal investigation of the crime scene with all the specifics related to finding, exclusions and processing traces from the scene.
KEY WORDS: Crime, means, methods, investigation, traces, evidence.
Uvodna razmatranja
Kvalitetnom kriminalističkom obradom lica mjesta, kriminalistika objedinjuje metode drugih nauka i zakonskih pravila da bi ispunila svoj osnovni cilj i obezbijedila dokaze upotrebljive u daljem krivičnom postupku. Bez obzira na moguće specifičnosti, sadržina svake kriminalističke obrade lica mjesta osnosi se na: obezbjeđenje lica mjesta, prikupljanje obavještenja na mjestu kriminalnog događaja, vršenje uviđaja i dokumentovanje, rekonstrukcija, kriminalistički eksperiment, situaciona vještačenja, prepoznavanje lica mjesta. Aktivnosti van mjesta kriminalnog događaja, koja se odnosi na ispitivanje i izazivanje latentnih tragova krivičnog djela i slične postupke, takođe spadaju u širi pojam kriminalističke obrade lica mjesta. Kriminalistička obrada lica mjesta je od izuzetnog značaja, kako u kriminalističkom, tako i u krivičnoprocesnom aspektu. Sa kriminalističkog aspekta, pronalaženje materijalnih tragova na licu mjesta je izuzetno bitno, jer se na osnovu pronađenih tragova, kao i cjelokupnog izgleda lica mjesta postavljaju adekvatne verzije kako o izvršiocu, tako i o drugim relevantnim okolnostima krivičnog djela. Pored toga, pronađeni tragovi često omogućavaju eliminaciju lica, odnosno sužavanje kruga osumnjičenih, a nerijetko omogućavaju i samu identifikaciju lica, odnosno mnogi tragovi imaju identifikacioni karakter. Međutim, s obzirom na to da se određeni tragovi ne mogu pronaći na licu mjesta samim posmatranjem zbog vlastite specifičnosti (minijaturni, mala koncentracija, zamaskirani), isti se posebnim metodama, uz posebnu opremu i sa posebno obučenim licima moraju konstatovati, a zatim se učiniti podesnim za samo tumačenje tih tragova, kako sa kriminalističkog, tako i sa krivičnoprocesnog aspekta.
Pojam traga
Iako je na prvi pogled jasno samo značenje pojma traga, odnosno šta trag predstavlja, to u praksi, pogotovo sa kriminalističkog aspekta nije uvijek lako odrediti. To je, pored mnogobrojnih faktora, svakako uzorokovano specifičnošću kriminalne situacije koja je uzrok nastanka traga, specifičnošću samog mehanizma nastanka i ispoljavanja traga, a prije svega, samom prirodom traga. Laički najjednostavnije posmatrano, pojam traga se definiše kao otisak stopala, noge, točka i slično na nekoj površini, zatim kao otisak nečega što je bilo, postojalo i kao predmet, pojava ili nešto drugo što liči kao potvrda nečemu što ukazuje na nešto, dokaz. U praksi se svaka materijalna promjena u spoljnjem svijetu uzrokovana izvršenjem krivičnog djela smatra tragom. Ovakvo posmatranje tragova stvara isuviše široku postavu za kriminalističko-tehničko i kriminalističko-taktičko postupanje na licu mjesta, te je neophodno trag odrediti jasnije, a u skladu sa kriminalističkim zahtjevima koji se postavljaju pred organe rasvjetljavanja nastalog krivičnog djela.
U kriminalističkoj literaturi, domaćoj i stranoj, postoje mnogobrojne definicije tragova. Pored već iznesenog shvatanja traga, pod tragom u užem smislu podrazumijeva se identifikacioni trag koji može biti samo neka vrsta trasološkog traga, tj. takvog koji na jednom objektu predstavlja odraz spoljašnje strukture drugog objekta, predmeta (oblik reljefa, dimenzije), odnosno koji predstavlja takav odraz vanjske strukture objekta na površini drugog objekta koji su podobni za identifikaciju ili bar upoređivanje grupne pripadnosti (Vodinelić, 1985). Pojam traga definiše se kao svaka namjerna ili nenamjerno izazvana materijalna promjena, vidljiva ili golim okom nevidljiva, koja je u uzročnoj vezi sa krivičnim djelom ili kojim drugim događajem, čije je razjašnjavanje vezano sa kriminalističko-tehničkim poslovima (Maksimović i Todorić, 1995). U kriminalističkom smislu, tragovi su vidljive ili nevidljive promjene koje je fizičkom radnjom proizveo čovjek, životinja ili kakva stvar (u širem smislu riječi) prilikom vršenja ili u vezi sa vršenjem krivičnog djela (Matijević, 2002). Interesantno je navesti i prevaziđeno shvatanje tragova, prema kojima tragovi mogu biti vidljivi i nevidljivi, odnosno tragovi se posmatraju u užem i širem smislu. Tragovi u užem smislu obuhvataju otiske prstiju ruku, nogu zuba, noktiju, guma, točkova, potkovica, oruđa za obijanje i druge otiske, zatim tragovi predstavljaju čestice prašine, vlakana, blata, mrlje krvi, sperme, petroleuma, ulja i slično, dok se pod tragovima u širem smislu riječi podrazumijevaju, na primjer, krvav i nedaleko od leša bačen nož, šibice nađene na mjestu požara, kapa koju je krivac ostavio na mjestu događaja. Prethodno navedeni tragovi definišu se kao tragovi u fizičkom smislu. Tragovi u kriminalističkom smislu su samo oni tragovi koji služe kao stvaran dokaz i mogu otkriti krivca (Šaver i Vinberg, 1948).
Kao što se vidi iz naprijed navedenih nekoliko najdetaljnijih definicija pojma traga, uočava se da u njima nema suštinske razlike, te da su sve navedene definicije koncipirane na užem shvatanju pojma traga. Što se samog sadržaja iznesenih definicija tiče, mogu se konstatovati određene razlike koje, suštinski, ne predstavljaju isključenje, već nadopunjavanje samog shvatanja pojedine konkretene definicije. Naime, posmatranje traga kao identifikacionog (navedena definicija se smatra najkonkretnijom definicijom) traga, umnogome sužava i kontkretizuje ovaj pojam, određujući ga i svrsishodno, odnosno isključuje sve one tragove koji ne mogu poslužiti u cilju identifikacije. Kako identifikovati neki objekt znači utvrditi njegovu istovjetnost, tj. sva ona njegova svojstva i obilježja po kojima se on razlikuje od drugih objekata, a što se postiže utvrđivanjem njegovih karakteristika (koja mogu biti pravna, faktička i fizička), tako se na osnovu dijela tog objekta (traga), ukoliko posjeduje sve relevante karakteristike samog objekta, može utvrditi i njegova pripadnost (Simonović, 2004). Ovo čini osnovu kriminalističke identifikacije, odnosno shvatanja traga kao identifikacionog. Za ovako shvatanje tragova neophodno je napomenuti da je svaki objekat (lice, predmeti, stvari) imaju dovoljan broj karakteristika koje mogu poslužiti za identifikaciju (identifikaciona obilježja), što, na prvi pogled, široko postavlja ovako shvaćenu koncepciju tragova, ali je neophodno navesti da veliki broj odraza ovih objekata nisu podobni za uspješnu identifikaciju.
Kriminalistička obrada lica mjesta kao metod pronalaženja, izuzimanja i obrade tragova
Lice mjesta je ono mjesto (lokacija) ili prostor gdje je izvršilac činjenjem ili nečinjenjem preduzeo radnju izvršenja ili gdje je nastupila posljedica, kao i svako drugo mjesto na kome se nalaze tragovi i predmeti krivičnog djela.
U krivičnoprocesnom smislu, pod mjestom izvršenja krivičnog djela se podrazumijeva mjesto gdje je izvršilac radio (provaljena kuća) ili gdje je, prema određenim obavezama, bio dužan da radi (skretničar na željeznici kada nije spustio rampu, koju je bio dužan spustiti, te je potom nastupila saobraćajna nesreća), kao i mjesto gdje je nastupila posljedica (oštećeni koji je teško tjelesno povrijeđen, nakon povređivanja pobjegne sa lica mjesta, ali usljed malaksalosti, iznemoglosti ili slično padne u nesvijest na određenoj, većoj udaljenosti od lica mjesta), (Simović, 2005).
U kriminalističkom smislu, lice mjesta se šire određuje od krivičnoprocesnog određenja, odnosno krivičnoprocesnom određenju lica mjesta se dodaje i mjesto gdje su pronađeni svi tragovi, predmeti i drugi dokazi u vezi sa navedenim krivičnim djelom (Matijević i Šimić, 2012). Shodno navedenom, pod licem mjesta (u kriminalističkom smislu) bi ce mogle podrazumijevati četiri lokacije:
1. mjesto gdje je izvršilac radio, odnosno gdje je preduzeo radnju izvršenja krivičnog djela i gdje se krivično djelo i realizovalo (razbojništvo u banci),
2. mjesto gdje je izvršilac bio dužan da radi, odnosno da preduzme određenu svoju radnju koju je bio obavezan da preduzme, ali je nije preduzeo, te je nastupila štetna posljedica,
3. mjesto gdje su nastupile posljedice krivičnog djela, ukoliko to nije mjesto gdje je preduzeta radnja izvršenja krivičnog djela (prilikom izvršenja razbojništva, razbojnik puca na oštećenog, te ga ranjava, nakon čega oštećeni pokušava da dođe do bolnice, ali na putu podlegne),
4. lokacija pronalaska svih tragova, predmeta i dokaza koji se mogu dovesti u vezu sa krivičnim djelom (nakon izvršenog razbojništva, razbojnik prolazi pored rijeke, te pištolj koji je koristio u razbojništvu baca u rijeku).
Na licu mjesta se realizuje kriminalistička obrada lica mjesta u cilju prikupljanja tragova, predmeta i dokaza u vezi c tim krivičnim djelom, kao i prikupljanja drugih informacija i saznanja o samom krivičnom djelu, te obezbjeđivanja dokaza za efikasno vođenje naknadno pokrenutog krivičnog postupka (Simonović, 2004). Iz navedenog se vidi da je cilj kriminalističke obrade lica mjesta i kriminalistički (da se pronađu tragovi i predmeti i prikupe saznanja koja će se koristiti u operativne svrhe), ali i krivičnoprocesni (da se prikupe tragovi i informacije koji će se koristiti kao dokaz u naknadno pokrenutom krivičnom postupku).
Kriminalistička obrada lica mjesta predstavlja sistem mjera i radnji (opšteoperativnih i istražnih) koje se, primjenom adekvatnih kriminalističkotaktičkih, kriminalističkotehničkih, ali i drugih naučnih metoda i sredstava, preduzimaju na mjestu krivičnog događaja u cilju što kvalitetnijeg očuvanja i fiksiranja zatečenog stanja, odnosno utvrđivanja što je moguće većeg broja pouzdanih odgovora na ''zlatna'' pitanja kriminalistike (Matijević, 2003). Preduzeta u sklopu mjera prvog zahvata, kriminalistička obrada lica mjesta, po pravilu, podrazumijeva kontinuirano djelovanje i obuhvata obezbjeđenje lica mjesta, prikupljanje obavještenja i vršenje uviđaja (Matijević i pena, 2013). Uz to, lice mjesta nerijetko predstavlja i prostorni okvir vršenja drugih mjera i radnji kriminalističke obrade: pokazivanje, odnosno prepoznavanje lica mjesta, rekonstrukcija događaja, saslušanje svjedoka, situaciono i druga vještačenja, kriminalistički eksperiment. Shodno navedenom, kriminalistička obrada lica mjesta obuhvata sljedeće radnje i mjere:
1. obezbjeđenje lica mjesta,
2. prikupljanje obavještenja,
3. vršenje uviđaja,
4. pokazivanje, odnosno prepoznavanje lica mjesta (od strane oštećenog i svjedoka, ali je moguće prepoznavanje i od strane osumnjičenog),
5. rekonstrukciju događaja (kao i kriminalistički eksperiment),
6. saslušanje svjedoka na licu mjesta (u cilju potenciranja asocijativnog sjećanja),
7. ispitivanje osumnjičenog (npr., pri primjeni taktike ispitivanja osumnjičenog poznate pod nazivom ''izazivanje duševnog potresa''),
8. situaciono vještačenje.
Otkrivanje, izazivanje, fiksiranje i kriminalističko-operativni značaj tragova izazvanih na licu mjesta
Izvršenjem krivičnog djela, odnosno samom radnjom krivičnog djela izvršilac na licu mjesta formira i ostavlja mnogobrojne materijalne tragove, od kojih su neki i tragovi ljudskog porijekla. Koliko će tragova ostaviti na licu mjesta, njihove morfološke i biološke osobine, identifikacione karakteristike i drugo zavisi od mnogobrojnih okolnosti, ali je evidentno da će, bez obzira na sve preduzete mjere da do njegovog otkrivanja ne dođe, na licu mjesta, odnosno prilikom izvršenja krivičnog djela ostati mnogobrojni tragovi, kako na mjestu izvršenja krivičnog djela, tako i na izvršiocu, te na žrtvi, odnosno oštećenom. Iako je intencija savremenih izvršilaca krivičnih djela da prilikom vršenja krivičnih djela ostavljaju što manje tragova, pogotovo identifikacionih, te da na taj način počine ''savršen zločin'', kriminalistička nauka, a pogotovo praksa pokazala je da to nije moguće, odnosno da se prilikom izvršenja krivičnog djela uvijek ostave tragovi, a nerijetko i identifikacioni (Matijević, 2002).
U toku realizacije kriminalističke obrade, organi unutrašnjih poslova primjenom naučnih i praktičnih metoda kriminalistike, radi obezbjeđivanja dokaza pronalaze materijalne tragove koji su u vezi sa krivičnim djelom i izvršiocem. Praksa potvrđuje da, bez obzira na to što izvršioci vode računa da ne ostave tragove ili da ih uklone, mala je vjerovatnoća da u potopunosoti to uspješno urade, pa se na licu mjesta mogu pronaći raznovrsni materijalni tragovi, upravo primjenom kriminalističko-fizičkih i hemijskih metoda pomoću kojih se razjašnjavaju i dokazuju mnoga krivična djela (Maksimović, Bošković i Todorić, 1988).
Međutim, iako uvijek ostaju tragovi nastali izvršenjem krivičnog djela, nerijetko se dešava da se oni uopšte ne pronađu, što svakako ne znači da nema tragova krivičnog djela, već da oni nisu konstatovani, tj. upotrebljenim sredstvima i metodama nisu otkriveni, izazvani, te fiksirani, što potkrepljuje tvrdnju da ''nema savršenog zločina, već postoje samo nesavršene istrage'', u ovom slučaju nesavršena kriminalistička obrada lica mjesta, a prije svega sam uviđaj.
Pronalaženje, obezbjeđivanje i fiksiranje tragova ima svoju kriminalističkotaktičku i tehničku dimenziju, ali i kriminalističko-operativnu stranu koja dolazi do izražaja kada započinje njihovo tumačenje, operativno vrednovanje i korištenje. Iako izučavanje materijalnih tragova, odnosno materijalne dimenzije krivičnog djela omogućava dolaženje do objektivne istine, ona se uvijek mora dovoditi u vezu sa taktičkim načinom obezbjeđivanja i fiksiranja tragova i posmatrati s aspekta njihove operativne vrijednosti i načina operativnog korištenja (Maštruko, 2008). Propusti koji nastaju u pronalaženju, obezbjeđivanju i fiksiranju tragova primjenom kriminalističkotaktičkih i kriminalističkotehničkih radnji, direktno se odražavaju na mogućnost njihovog operativnog korištenja, što ima za posljedicu narušavanje strukture materijalnog dokaza i otežavanja ili onemogućavanja njihove upotrebe u krivičnom postupku. Kriminalističko-taktički i kriminalističkotehnički propusti najčešće nastaju prilikom preduzimanja kriminalističkotaktičkih i tehničkih radnji i mjera i istražnih radnji od strane policije, bilo u fazi samoinicijativnog djelovanja ili tokom istrage, kada policija nastoji da primjenom tih radnji formira materijalnu osnovu za sticanje stepena osnova sumnje, odnosno osnovane sumnje, što se svakako negativno odražava i na operativno korištenje tako prikupljenih i fiksiranih tragova. U mnogim slučajevima takav nestručan kriminalističkotaktički i kriminalističkotehnički pristup u pronalaženju i fiksiranju tragova onemogućava sticanje stepena osnovane sumnje da je određeno lice učinilac krivičnog djela ili dovodi do obustave krivičnog postupka, odnosno oslobađajuće presude zbog nedostatka dokaza (Bošković i Matijević, 2007).
Za uspješno otkrivanje tragova potrebno je znati: koji su tragovi specifični za pojedina krivična djela i gdje ih treba tražiti, kakvim metodama i pomoćnim sredstvima se traže tragovi i kakvih ima nevidljivih tragova, gdje se nalaze i kako ih činimo vidljivima (Marković, 1977). Izučavanjem zakonitosti koje vladaju u procesu nastanka materijalnih tragova, koje smo prethodno naveli, dolazi se do saznanja koja omogućavaju da se prognozira njihovo postojanje na određenim mjestima pri misaonoj rekonstrukciji događaja, ali i da se rekonstruiše događaj koji je stvorio pronađene izlučene tragove. Da bi se eliminisale greške prilikom kriminalističke obrade lica mejsta, članovi uviđaje ekipe moraju da poznaju mogućnosti i mehanizme nastanka pojedinih tragova kod određenih krivičnih djela, u zavisnosti od sredstva, načina, vremena i mjesta izvršenja i drugih činjenica i okolnosti, njihovih svojstava i mjere zaštite od promjena i uništenja. Ovo je posebno važno ukoliko se zna da se pri svakom preslikavanju traga gubi određena količina informacija sa tog traga, a izborom najpogodnijeg metoda i sredstva izuzimanja traga, ovaj gubitak se može svesti na podnošljivu mjeru (Vodinelić, 1987). Međutim, ukoliko se primjeni pogrešna ili neadekvatna metoda, neki tragovi se zauvijek mogu uništiti, što je svakako jedan od najbližih dodirnih tačaka između mehanizma nastanka tragova, izuzimanja i njihovog fiksiranja, o čemu se posebno mora voditi računa na uviđaju.
Kriminalističkooperativno vrednovanje, tumačenje i korišćenje tragova obuhvata sve vrste tragova i činjenica koje mogu pružiti relevantne informacije. Sa stanovišta kriminalističke operative, kriminalističko vrednovanje, tumačenje i operativno korišćenje tragova ne odnosi se samo na materijalne tragove, već i na nematerijalne tragove, izjave lica i druge činjenice i okolnosti koje se mogu naći na licu mesta (Al¬eksić i Šk¬ulić, 1988). To je veoma bitno, jer se neće moći u svakoj kriminalističkoj situaciji obezbediti materijalni tragovi, pa će se operativna delatnost policije morati zasnivati na ostalim pronađenim i utvrđenim činjenicama na mestu izvršenja krivičnog dela. Zbog kriminalističkooperativnog značaja i korišćenja tragova, kriminalistička operativa prevazilazi okvire učenja kriminalističke tehnike koje se odnosi na kriminalističkotehničke aspekte samo materijalnih tragova, pri čemu treba imati u vidu činjenicu da se kriminalistička tehnika bavi pronalaženjem i fiksiranjem i nekih drugih činjenica, kao npr. neutralnih komparativnih uzoraka, ali su psihički tragovi i neke druge činjenice (izjave lica) van sfere interesovanja kriminalističke tehnike (Matijević i Mitrović, 2011). Prema tome, kriminalistička operativa izučava sve bitne činjenice koje se mogu naći na licu mesta, među kojima najrelevantnije informacije sigurno pružaju tragovi i predmeti. Međutim, to nisu jedine činjenice značajne za rasvetljavanje krivičnog dela, već se pored njih mogu prikupiti i koristiti određene psihičke činjenice koje predstavljaju psihičke tragove, negativne činjenice koje u krajnjem slučaju i jesu svojevrstan oblik tragova, informacije dobijene izjavama koje mogu biti osnov (izvor) ličnih dokaza, okolnosti koje su bile poznate učiniocu prilikom izvršenja krivičnog djela i uticale na njegovo lakše izvršenje, kao i neutralni komparativni uzorci koje ne predstavljaju tragove, ali služe za komparaciju sa tragovima u cilju prikupljanja materijalnih dokaza (Vodinelić, 1984).
Neophodno je navesti da pronalaženje i fiksiranje materijalnih tragova nije samo sebi cilj, već ono treba da posluži prevashodno u operativne svrhe, odnosno da materijalni tragovi dobiju adekvatnu i pravilnu kriminalističkooperativnu potvrdu, što će rezultirati prerastanjem materijalnih tragova u dokaze u toku krivičnog postupka (Bošković, 1999). Zbog toga je prilikom kriminalističke obrade lica mjesta neophodno pridržavati se dva osnovna aspekta fiksiranja i obezbjeđivanja materijalnih tragova. Prvi se odnosi na kriminalističke zahtjeve, dok se drugi odnosi na krivičnoprocesne zahtjeve.
Kada je u pitanju kriminalistički, odnosno kriminalističkotehnički aspekt fiskiranja i obezbjeđivanja materijalnih tragova krivičnog djela, osnovni zahtjev ogleda se u tome da se, pored zapisničkog, što je krivičnoprocesni zahtjev, svaki trag fiksira i fotografski. Pored navedenog, nosilac traga ili trag treba uvijek, kada je to moguće, izuzeti i adekvatno pohraniti u laboratoriji ili drugoj službenoj prostoriji policije. Nadalje, prilikom fiksiranja traga neophodno je izabrati one metode koje omogućavaju dovoljnu trajnost dobijenog lika. Kao što smo već naveli, osnovni krivičnoprocesni zahtjev je da svaki trag bude zapisnički konstatovan i fiksiran. Pored toga, mora se voditi računa da se pri fiksiranju sačuvaju dokazi o istovjetnosti traga koji povezuju sa tragom opisanim u zapisniku, što je neophodno da bi se isključila mogućnost zloupotrebe, manipulacije i nesvjesne zamjene (Ivanović, 2002).
Da bi se tragovi koji nastaju izvršenjem krivičnog djela mogli operativno koristiti, nužno je da se blagovremeno otkriju i kriminalistički i procesno pravilno fiksiraju. Zbog toga je bitan stručan i timski rad pripadnika policije, kriminalističkog tehničara i vještaka odgovarajuće struke u toku vršenja uviđaja i operativnog rada na razjašnjavanju i dokazivanju krivičnog djela i u razmjeni mišljenja u pogledu operativnih informacija koje pružaju ili mogu pružiti pojedini tragovi (Matijević i Mitrović, 2011). Zbog toga se na licu mjesta ni jedan trag ne smije odbaciti, a da se prethodno ne utvrdi njegova relevantnost. Stoga se mora utvrditi da li je trag u direktnoj ili indirektnoj vezi sa izvršenim krivičnim djelom, u cilju čega je bitno utvrditi uzrok njegovog nastajanja i uzročnu povezanost sa radnjom i posljedicom krivičnog djela (Bošković, 1990).
U tumačenju i vrednovanju tragova i njihovom operativnom korišćenju bitno je da se njihovom proverom i međusobnom dopunom utvrdi njihova relevantnost i otklone sve eventualne nejasnoće kontradiktornosti. Pojedini trag može da pruži informaciju o jednom dijelu događaja, ili da ukaže na pravac kojim treba usmeriti operativnu djelatnost u traženju osumnjičenih lica, pa je nužno, pored pojedinačnog, vršiti i posmatranje i analizu svakog traga u sklopu svih raspoloživih indicijalnih činjenica i eventualno već obezbijeđenih dokaza (Simonović, 2004). To samo potvrđuje pravilan pristup u korišćenju kombinovanog dokaza, koji treba koristiti u svim onim kriminalističko-taktičkim situacijama kada je to moguće.
Već na mestu izvršenja krivičnog djela počinje operativno korišćenje materijalnih tragova, uz saradnju i sinhronizovano djelovanje operativnog radnika i kriminalističkog tehničara. Ukoliko tragovi na mjestu izvršenja pružaju korisne informacije, potrebno ih je odmah vrjednovati i započeti njihovo operativno korišćenje, bez čekanja da se završi započeta istražna radnja uviđaja. Operativni značaj tragova posebno dolazi do izražaja prilikom razgovora sa osumnjičenim licima, pa u tom smislu treba i koristiti informacije koje pružaju, a ne bez bilo kakvog osnova insistirati na priznanju izvršenja krivičnog djela (Bošković i Jovičić, 2002) .
Kao što smo već naveli, svaki pojedinačan trag krivičnog djela ima vlastite mehanizme nastanka, te je zbog same raznolikosti nastanka i egzistiranja takvog traga neophodno i različito tretiranje takvih tragova, odnosno za svaki materijalni trag krivičnog djela postoje i posebne metode i sredstva njihovog otkrivanja, izazivanja i fiskiranja, koje su djelimično specifične samo za taj trag, naravno ne iskuljčujući mogućnost upotrebe istih metoda i kod drugih tragova.
Krajnji cilj operativnog korišćenja materijalnih tragova jeste da se što prije odgovori na prvo zlatno pitanje kriminalistike – ''šta se desilo'', tj. da se izvrši kriminalistička diferencijalna dijagnoza događaja, čime se utvrđuje postojanje potrebe i osnova za dalje operativno postupanje. Prvo treba razjasniti da li se radi o događaju ili kriminalnom događaju, pa ako se utvrdi kriminalni događaj, treba razjasniti o kom konkretnom krivičnom djelu se radi, što u mnogim kriminalističkotaktičkim situacijama neće moći da se uradi bez sprovođenja određenih vještačenja (Šikman, 2010). Materijalni tragovi pronađeni tokom uviđaja mogu da pruže i odgovore na ostala zlatna pitanja kriminalistike, što opet zavisi od niza činjenica vezanih za samo krivično djelo i učinioca, i što sigurno neće uvek biti moguće, ali je bitno poznavati vrijednost i domet svakog materijalnog traga. Tako oni mogu ukazati na motiv izvršenja krivičnog djela, kao npr. tragovi sperme, tragovi ujeda, tragovi unakaženja i sl., što je od velikog operativnog značaja, jer usmjeravaju operativni rad u kriminalističkoj obradi u pravcu osumnjičenih lica. Pored toga u mnogim situacijama tragovi mogu da pomognu i u utvrđivanju mjesta i vremena izvršenja krivičnog djela, kao i da ukažu na to da li jedno ili više lica učestvovalo u njegovom izvršenju. Tu su posebno karakteristični biološki tragovi, tragovi zemlje, lišća, boje i sl. Tragovi pronađeni na mestu izvršenja krivičnog djela mogu da posluže i za utvrđivanje identiteta lica koja su bila prisutna na tom mjestu, a samim tim i da ukažu na krug osumnjičenih lica, u kom pravcu se i postavljaju odgovarajuće verzije. To su, pre svega, tragovi papilarnih linija, tragovi pljuvačke, krvi, sperme i sl. Najzad, tragovi mogu da posluže i za identifikaciju oštećenog, kao što su npr. tragovi papilarnih linija, tragovi izbrisanih brojeva na motoru i šasiji automobila i drugi.
Zaključna razmatranja
Na osnovu prezentovanih sadržaja u cjelokupnom radu na predmetnu temu, gdje se ostvarila svojevrsna integracija teorijskih i empirijskih sadržaja, mogu se sintetizovati i definisati i određeni zaključci. U kontekstu obrade naslova teme zadatak je bio da se uspostavi relevantna veza između kriminalistiko forenzičkih radnji i materijalnih tragova, koji se pronalaze na mjestu kriminalnog događaja, zločina. Jedno od centralnih pitanja na koje je potrebno odgovoriti u radu jeste tzv. upotrebljivost pronađenih tragova, što odražava njihov dokazni kvalitet. Da bi se dala validna ocjena o upotrebljivosti tragova koji su pronađeni na mjestu zločina, u zavisnosti od vrste krivičnog djela, kao i od vrste tragova koji se tretiraju u radu su prezentovane prethodno kriminalističko istražne radnje, koje se primjenjuju u pronalasku i proučavanju tragova. U tom kontekstu centralno pitanje je posvećeno kriminalističkoj obradi lica mjesta, kao i radnje koje se preduzimaju na mjestu kriminalnog događaja, u cilju pronalasku svih raspoloživih tragova (kako vidljivih, tako i nevidljivih), koji će kasnije biti analizirani, proučavani radi dobijanja dokazne ocjene o njihovom doprinosu u utvrđivanju istine. Kako je cjelokupna djelatnost u suštini kriminalističko istražne prirode, u kontekstu toga, je zahtjev bio da se analizira primjena naučnih metodologija u pronalasku, proučavanja tragova, od početne faze njihove operativne konstitucije, pa do formiranja dokaznog kvaliteta. Tragovi predstavljaju svakako najvjernije i najreprezentativnije ''ostatke'' krivičnog djela, na osnovu kojih se mogu dobiti informacije, kako o načinu izvršenja krivičnog djela, te određenim okolnostima, tako i o samom izvršiocu krivičnog djela, odnosno određeni tragovi ga mogu identifikovati. Pravilno tumačenje i analiza dobijenih rezultata vještačenjem ovih tragova uslovljava i adekvatnu primjenu kriminalističko-taktičkih mjera i radnji na pronalasku izvršioca, kao i na preduzimanju drugih istražnih radnji kako bi se prikupili i obezbijedili dokazi za efikasno vođenje krivičnog postupka. Suština je da se na konkretnu kriminalističko-taktičku situaciju primijeni set kriminalističko-taktičkih mjera i radnji za koje se, na osnovu određenih okolnosti, a najviše na osnovu saznanja iz traga, pretpostavi da će dati dobre rezultate.
Literatura
1. Al¬eksić, Ž., Šk¬ulić, M., K¬ri¬minal¬is¬tika, Beograd, 1998. godine,
2. Bošković, M., Jovičić, D., Kriminalistika metodika, Visoka škola unutrašnjih poslova Banja Luka, 2002. godine,
3. Bošković, M., Kriminološki leksikon, Pravni fakultet Novi Sad, 1999. godine,
4. Bošković, M., Materijalni dokazi u kriminalističkoj obradi, Nova prosveta, Beograd, 1990. godina,
5. Bošković, M., Matijević, M., Kriminalistika operativa, Visoka škola unutrašnjih poslova Banja Luka, 2007. godina,
6. Vo¬di¬ne¬lić, V., Kri¬mi¬na¬li¬sti¬ka, ot¬kri¬va¬nje i do¬ka¬zi¬va¬nje, Fakultet bezbjednosti, Skoplje, 1985. godine,
7. Vodinelić, V., Kriminalistika, Savremena administracija, Beograd, 1984. godine,
8. Vodinelić, V., Teoretska zasnovanost utvrđivanja identiteta u kriminalističkoj trasologiji i krivičnom postupku I, Vještak, 2/1987,
9. Ivanović, A., Kriminalističko hemijsko vještačenje tragova vatrenog oružja, MUP Crne Gore, Podgorica, 2002. godine,
10. Matijević, M., Kriminalistika – operativa, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja Luka, 2002. godine,
11. Matijević, M., Kriminalistički i krivičnoprocesni aspekti osnova sumnje i osnovane sumnje, Zbornik radova Visoke škole unutrašnjih poslova, Banja Luka, 2003. godine,
12. Matijević, M.,Šimić M, Istraga prema Zakonima o Krivičnom postupku u Bosni i Hercegovini (karakteristike, iskustva, perspektive), Zbornik radova, Internacionalna asocijacija kriminalista, Banja Luka, 2012. godine.
13. Matijević, M.., Pena U, Dokazivanje – jedini put utvrđivanja spornih činjenica u krivičnom postuku, „Kriminalistički i krivično procesni aspekti dokaza i dokazivanja“; Zbornik radova Internacionalne asocijacije kriminalista, Sarajevo, 2013.godine.
14. Marković, T., Suvremena tehnika istraživanja krivičnih djela (kriminalistika), Narodne novine, Zagreb, 1977. godine,
15. Maksimović, R., Bošković, M., Todorić, U., Metode fizike, hemije i fizičke hemije u kriminalistici, Policijska akademija Beograd, 1998. godine,
16. Maksimović, R., Todorić, U., Kriminalistika tehnika, Policijska akademija u Beogradu, 1995. godine,
17. Maštruko, V., Forenzički 3D, Zbornik radova ''Primjena savremenih metoda i sredstava u suzbijanju kriminaliteta'', Internacionalna asocijacija kriminalista, Brčko, 2008. godine,
18. Simović, M., Praktični komentar Zakona o krivičnom postupku Republike Srpske, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja Luka, 2005. godine,
19. Simonović, B., Kriminalistika, Pravni fakultet, Kragujevac, 2004. godine,
20. Šikman, M., Organizovani kriminalitet, Defendologija centar za bezbjednosna, sociološka i kriminološka istraživanja, Banja Luka, 2010.
Comentários