S obzirom na specifičnost svog predmeta, kriminologija ima svoje posebne izvore podataka. Izvori podataka mogu biti pisani i nepisani. Takođe, pravi se razlika između primarnih i sekundarnih izvora. Pisani izvori podataka od značaja za proučavanje predmeta kriminologije su: statistika kriminaliteta, postojeća istraživanja o kriminalitetu, policijski i zatvorski dosijei o delinkventima, izveštaji i elaborati službenih organa o kriminalitetu, skupštinski materijali, sudski predmeti, autobiografski podaci o delinkventima, njihovi dnevnici, napisi o kriminalitetu u štampi i sl. Nepisani izvori podataka su: mišljenja stručnjaka, posebno mišljenja praktičara (policajaca, sudija, tužilaca, advokata) o kriminalitetu, delinkventima i žrtvama, iskazi sadašnjih i bivših osuđenika, iskazi žrtava i sl. Primarnim izvorima podataka smatraju se originalni dokumenti i iskazi neposrednih učesnika, odnosno svedoka ispitivanog kriminološkog fenomena dok se ostali izvori smatraju sekundarnim.18 Tako su, na primer, iskazi delinkvenata i žrtava, policijski i zatvorski dosijei, sudski predmeti, autobiografije delinkvenata i sl. primarni izvori podataka, dok je statistika tipičan sekundarni izvor podataka. ETAPE KRIMINOLOŠKOG ISTRAŽIVANJA Empirijsko fundamentalno istraživanje kriminaliteta odvija se kroz više etapa. Pri tome, istraživačima su na raspolaganju dva modela: hronološki, koji je poznatiji i najčešće korišćen i topološki, skorašnji, koji je više komplementaran nego suprotan prethodnom.19 Hronološki model određuje različite operacije (intelektualne i materijalne) koje istraživač mora da izvrši sukcesivno da bi realizovao istraživanje. One su dakle grupisane prema vremenu preduzimanja, hronološkim redom, dok topološki model iste te operacije grupiše prema njihovoj srodnosti.
Zbog veće rasprostranjenosti i bolje preglednosti toka istraživanja zadržaćemo se samo na analizi hronološkog modela. Prema ovom modelu, empirijsko istraživanje kriminaliteta odvija se kroz sledeće faze:
§ prethodna saznanja, § donošenje odluke da se radi istraživanje u određenoj oblasti, § pregled (“istraživanje”) postojeće literature i utvrđivanje praznina u postojećim istraživanjima, § operacionalizacija – definisanje svih relevantnih metodoloških pitanja (pisanje istraživačkog projekta), § obezbeđivanje finansijskih sredstava za istraživanje – pisanje predloga projekta potencijalnom finansijeru (ukoliko je potrebno), § izrada i umnožavanje istraživačkih instrumenata, § probno istraživanje (ako je potrebno i moguće), § obuka lica koja će vršiti prikupljanje podataka (ako je potrebno), § prikupljanje podataka, § priprema i obrada podataka, § analiza i interpretacija podataka, i njihovo naučno objašnjenje (pisanje istraživačkog izveštaja). 1. Istraživački projekat i istraživački izveštaj
Da bi se pristupilo istraživanju neophodno je odrediti predmet i cilj istraživanja ali i unapred rešiti sva osnovna metodološka pitanja. U tu svrhu izrađuje se istraživački projekat, koji, najprostije rečeno, predstavlja opis budućeg istraživanja. Njegova sadržina zavisi u svakom pojedinom slučaju od cilja istraživanja, odnosno od prirode istraživane pojave. Međutim, postoje delovi koje mora sadržati svaki istraživački projekat koji pledira na naučni pristup istraživanoj pojavi. To su opšti i bitni delovi kriminološkog istraživačkog projekta. Opšti su zato što postoje u svakom projektu, a bitni su zbog toga što čine suštinu kriminološkog projekta. Ukoliko u nekom projektu nedostaje koji od ovih delova takav projekat ne može poslužiti za uspešno istraživanje pojave.20 Elementi koje mora da sadrži svaki istraživački projekat su: § autor projekta, institucija-organizacija, § predmet istraživanja, § prostorno i vremensko određenje istraživanja, § ciljevi istraživanja, § teorijski okvir i rezultati dosadašnjih istraživanja, § hipoteze koje će biti proverene, § metod koji će biti korišćen (kvantitativni ili kvalitativni), § opis uzorka, § određivanje varijabli i indikatora (konkretnih pojava koje će se istraživati), § određivanje tehnika prikupljanja podataka koje će se koristiti, § opis istraživačkih instrumenata, § metode obrade i analize podataka (kvantitativne ili kvalitativne), § naučno objašnjenje – teorije u svetlu kojih će se objašnjavati dobijeni podaci, § značaj projekta za prevenciju/suzbijanje kriminaliteta. Sve napred navedeno treba da bude sadržano i u istraživačkom izveštaju koji se piše na kraju istraživanja, s tim što njegov centralni deo čini opis i interpretacija dobijenih rezultata. Uz to, obično se daje i predlog za dalja istraživanja.
2. Određivanje predmeta i cilja istraživanja
Određivanje predmeta i cilja istraživanja predstavlja polaznu tačku svakog kriminološkog istraživanja. Naime, da bi se pristupilo istraživanju jedne pojave mora se tačno znati koja je to pojava, zbog čega i sa kojim ciljem se želi istraživati. Kada se odredi predmet istraživanja potrebno je korektno postaviti problem, tj. odrediti skup pitanja koja se postavljaju i na koja se želi dobiti odgovor.
To se najbolje postiže pregledom postojeće literature radi saznavanja da li se radi o problemu koji je već bio predmet istraživanja i, ako jeste, da bi se utvrdilo koji aspekti nisu razjašnjeni ili su loše razjašnjeni. Elaboracija opsega istraživanja podrazumeva da su određene granice istraživanja, odnosno da se problematika elaborira u kontekstu opšte teorije i da se identifikuje polje posmatranja svakog postavljenog pitanja, tj. da se identifikuju varijable21 i vrste činjenica koje treba prikupiti.22 To zapravo znači da se moraju identifikovati i precizirati kako kriminološki fenomen tako i pojave čiji uticaj na njega će se ispitivati.
3. Varijable i indikatori
U kriminološkom istraživanju kriminalitet, odnosno kriminološki fenomen, je po pravilu zavisna varijabla, a pojave čiji uticaj na njega se ispituje su nezavisne varijable. Tako, na primer, ako se ispituje uticaj migracija na kriminalitet, migracije će uvek predstavljati nezavisnu, a kriminalitet zavisnu varijablu. Međutim, nije isključeno ni ispitivanje povratnog uticaja koji kriminalitet vrši na društvene pojave koje ga inače uslovljavaju. Tako su neka novija američka istraživanja utvrdila uticaj koji kriminalitet, posredstvom viktimizacije i straha od zločina, vrši na smanjenje odnosno promenu svakodnevnih aktivnosti ljudi. U ovom slučaju očito je da su kriminološke pojave posmatrane kao nezavisne a svakodnevna aktivnost ljudi, odnosno njihov način života, kao zavisna varijabla.23 Određivanje indikatora odnosi se na određivanje konkretnijih pojava koje će se istraživati kao pokazatelji neke šire pojave koja se ispituje kao zavisna ili nezavisna varijabla (npr. određivanje pojedinih krivičnih dela preko kojih će se istraživati imovinski kriminalitet, određivanje broja ranijih osuda kao indikatora recidivizma itd.). 4. Vremenski i prostorni okvir i uzorak istraživanja
Određivanje slučajeva koji će biti predmet ispitivanja najpre obuhvata određivanje prostora i vremenskog perioda u kome će biti istraživana pojava koja je predmet istraživanja, a zatim definisanje slučajeva. Određivanje prostornih i vremenskih granica istraživanja bilo bi, na primer, određenje da će se neka kriminološka pojava, recimo recidivizam, istraživati na području Republike Srbije i da će biti uzeti u obzir učinioci koji su krivično delo izvršili u periodu 1985-1990. god. Definisanje skupa slučajeva koji će se ispitivati može se ostvariti tako što će se ispitivati svi slučajevi jedne pojave (korišćenjem statistike), što će se odrediti uzorak ili će se prou-čavati jedan ili nekoliko interesantnih slučajeva.
Pri proučavanju kriminaliteta kao masovne pojave, istraživač će se, po pravilu, orijentisati na prvi ili drugi način. U kriminološkim istraživanjima često se koristi ispitivanje na uzorku. Iako bi se najpouzdaniji rezultati dobili onda kada bi istraživanjem bili obuhvaćeni svi slučajevi javljanja jedne pojave, s obzirom na masovnost kriminoloških pojava, to bi bilo necelishodno jer bi dobijeni rezultati bili u nesrazmeri sa dužinom trajanja i cenom koštanja istraživanja. Zbog toga se kriminološka istraživanja uglavnom ograničavaju na manji broj pojedinačnih slučajeva pa se na osnovu podataka o njima izvode zaključci o pojavi u celini. Ti pojedinačni slučajevi određene kriminološke pojave koji se neposredno ispituju nazivaju se uzorkom te pojave.
Pri formiranju i izboru uzorka moraju se poštovati određena pravila. Pre svega, uzorak mora biti reprezentativan i adekvatan istraživanoj pojavi. Uzorak mora na adekvatan način (s obzirom na obeležja i strukturu) i u adekvatnoj meri (broj obuhvaćenih pojedinačnih slučajeva) da predstavlja proučavanu pojavu kako bi dobijeni rezultati mogli biti primenjeni na pojavu u celini. Razlikuju se prosti i stratifikovani uzorci. Stratifikovani uzorci koriste se kada se ispituju pojave koje su heterogene, odnosno koje se sastoje iz više slojeva (stratuma). Tada se prilikom formiranja uzorka vodi računa da u njega uđu jedinice iz svakog sloja i to u skladu sa svojom zastupljenošću, odnosno značajem u osnovnom skupu.
Prema načinu izbora jedinica u uzorku razlikuju se uzorak sa određenom verovatnoćom jedinica da budu izabrane u uzorak i uzorak bez te verovatnoće. U kriminološkim istraživanjima koriste se oba tipa uzorka.25 Kod uzorka koji se sačinjavaju po teoriji verovatnoće za svaku jedinicu u osnovnom skupu postoji ista verovatnoća da bude izabrana u uzorak. To su slučajni uzorci za razliku od namernih uzoraka koji nisu određeni na osnovu teorije verovatnoće. Koriste se i tzv. mešoviti uzorci koji se formiraju jednim delom na bazi slučajnog a drugim delom na bazi namernog izbora jedinica, tj. na osnovu prethodnog rasuđivanja i izgrađenih kriterijuma. U kriminološkim istraživanjima ponekad se koriste i tzv. orijentacioni uzorci koji nisu reprezentativni pa samim tim nisu ni pouzdani za zaključivanje o ispitivanoj pojavi ali se, u slučaju hitnih i brzih istraživanja mogu pokazati neophodnim i korisnim.26
5. Pravljenje instrumenata
Pravljenje instrumenata podrazumeva stvaranje konkretnog "alata" kojim će se prikupljati činjenice. Najčešće korišćeni istraživački instrumenti su razni upitnici i protokoli posmatranja pojava. Upitnik predstavlja osnovni instrument za prikupljanje podataka. Sastoji se iz većeg ili manjeg broja pitanja sistematizovanih po srodnosti. Upitnik se koristi za prikupljanje podataka putem ankete, testova ličnosti, intervjua, analize sudskih predmeta, policijskih i zatvorskih dosijea i sl. Protokoli posmatranja obuhvataju spisak konkretnih manifestacija pojave koja je predmet posmatranja. Koriste se za prikupljanje činjenica neposrednim posmatranjem.
Radi provere valjanosti istraživačkih instrumenata vrše se probna ili pilot istraživanja. Nakon sprovođenja ovog istraživanja analiziraju se preliminarne činjenice i otklanjaju se uočeni nedostaci vezani za operacionalizaciju, izbor uzorka ili istraživačke instrumente.
6. Formulisanje hipoteza i konstrukcija modela
Nakon što je izvršeno kreiranje operacionog modela istraživanja pristupa se formulisanju polaznih pretpostavki ili hipoteza. Pod hipotezom se podrazumeva hipotetičko-deduktivna konstrukcija postavljena na osnovu činjenica saznatih prethodnom opservacijom sa ciljem da kasnije bude verifikovana (proverena).27 Drugim rečima, na osnovu prethodnog znanja, po pravilu sadržanog u teoriji od koje se pošlo i u rezultatima ranijih istraživanja, pretpostavlja se postojanje određene veze između pojava koje se ispituju. Bitna karakteristika hipoteze je, dakle, da ona ima određenu verovatnoću.
Prema nivou opštosti razlikuju se opšte (odnose se na skup pojava, npr. Saderlandova teorija diferencijalne asocijacije) i posebne hipoteze (stvaraju se da bi se pretpostavila veza između dve serije pojava, npr. između maloletničke delinkvencije i razorene porodice). Da bi bila prihvatljiva, hipoteza mora da ispunjava sledeće uslove: da se odnosi na pojavu koja se može posmatrati; da je precizna; da je određena; da se može proveriti. Tri glavna izvora hipoteza su: nužnost proširenja saznanja, nužnost prevazilaženja nedostataka već stečenog saznanja i potreba stalnog proveravanja valjanosti stečenog saznanja.
Verifikacija hipoteze zasniva se na sistematskoj opservaciji i vrši se u tri etape: analiza varijabli na koje se odnose hipoteze, konstrukcija eksperimentalnog modela i primena tog modela sakupljanjem novih činjenica, njihovom analizom i interpretacijom radi verifikacije hipoteze. U kriminologiji se za verifikaciju koristi poređenje između eksperimentalne i kontrolne grupe (delinkvenata i nedelinkvenata).
Savremena kriminološka istraživanja ne zadovoljavaju se samo postavljanjem hipoteza već se sve češće koriste i konstrukcijom modela. Dobro su nam poznate sheme i makete naselja, modeli geometrijskih tela itd. Svako takvo i slično imitiranje bilo kog predmeta, stvari, procesa ili pojave kao i delatnosti i ponašanja, predstavlja modelovanje. U savremenoj nauci modelovanje se shvata kao opšti metodski postupak predstavljanja svih, najraznovrsnijih pojava i to na veoma različite načine. Svaka teorijsko-misaona delatnost predstavlja, pored ostalog i teorijsko modelovanje pojava koja se istražuju. Predmet modelovanja može biti svaka stvar - proces ili pojava, odnosno svaki predmet fizičke, psihičke, organske, društvene i misaone stvarnosti, odnosno njegova struktura i funkcionisanje.30 Uopšte uzev, model je svaki, teorijski, tj. pojmovni ili stavni ili praktični realni, predmetu istraživanja analogni sistem pomoću koga se istražuje izvestan osnovni predmet ili sistem. U okviru različitih naučnih teorija, u skladu sa njihovim osnovnim postavkama konstruisani su i različiti modeli. Međutim, nijedan od tih modela ne može se upotrebiti kao gotov model istraživanja bilo koje društvene pojave: u stvari svaki od ovih modela može poslužiti samo kao opšta polazna teorijska skica odnosno kao opšte teorijsko uputstvo ili opšte teorijsko rukovodstvo istraživanja određene pojave.
U proučavanju kriminaliteta kao masovne pojave koriste se kvantitativni, odnosno logičko matematički i kibernetički modeli zasnovani na jednoj ili više teorija o kriminalitetu čije postavke se proveravaju istraživanjem. Modeli se po pravilu sastoje od komponenti koje obuhvataju skupove srodnih varijabli za koje je ranijim istraživanjima utvrđeno postojanje povezanosti sa kriminološkom pojavom koja se istražuje. Primena modela je od posebnog značaja pri proučavanju kauzalnih veza između kriminaliteta i drugih društvenih pojava, pa se u tom slučaju komponente modela sastoje od skupova nezavisnih i zavisnih varijabli, a preporučuje se i uvođenje varijabli posrednika ili medijatora. Medijatori deluju između nezavisne i zavisne varijable i korisni su za istraživanje interakcija između varijabli, posebno kada povezanost dve varijable zavisi od vrednosti treće koja se naziva i intervenirajućom.31 Jedan od takvih modela je i model prikazan na sl. 1 koji je primenjen u istraživanju "Uticaj razvoja, socijalnih i personalnih medijatora na kriminalno ponašanje", koje se sprovodilo u Institutu za kriminološka i sociološka istraživanja u Beogradu. 7. Prikupljanje činjenica (podataka)
Za prikupljanje činjenica u kriminologiji koristi se veći broj istraživačkih tehnika koje se stalno razvijaju i dopunjuju novim. Primena odgovarajućih tehnika omogućava organizovano prikupljanje činjenica o kriminalitetu, a izbor konkretne tehnike zavisiće od predmeta istraživanja i izabranog metoda. S obzirom na to da je kriminalitet masovna pojava, u njegovom istraživanju važno mesto zauzimaju tehnike kvantitativnog karaktera koje omogućavaju merenje kriminaliteta. Međutim, prilikom istraživanja kriminaliteta kao pojedinačne pojave, odnosno kriminalnog ponašanja, koriste se tehnike kvalitativnog karaktera.
Prikupljanje činjenica u kriminologiji vrši se posmatranjem, ispitivanjem, merenjem, eksperimentom, upređivanjem, uz pomoć statistike i posebnih tehnika namenjenih evaluaciji tamne brojke, odnosno stvarnog kriminaliteta. U poslednje vreme koriste se i fokus grupe. Takođe, u okviru kriminologije su se razvile i posebne tehnike za prikupljanje podataka o kriminalnom ponašanju kao individualnoj pojavi kojima se prikupljaju podaci o pojedinim delinkventima, o pretkriminalnoj situaciji i samom kriminalnom ponašanju. 8. Obrada, naučna interpretacija i objašnjenje rezultata istraživanja
Kada su činjenice o ispitivanoj pojavi prikupljene, vrši se njihova kvalitativna analiza ili statistička obrada. Nakon analize, odnosno obrade, potrebno je izvršiti njihov opis, klasifikaciju, pravilnu interpretaciju (tumačenje) dobijenih rezultata i, kao najvažnije, dati naučno objašnjenje pojave koja je bila predmet istraživanja.
Objasniti jednu pojavu (u našem slučaju kriminalitet) znači odgovoriti na pitanja "zašto" i "kako" koja se odnose na prošlost, dakle na ono što se već dogodilo, ali i predvideti budućnost. Objašnjenje se dakle odnosi na uzročnost i predviđanje. Prilikom objašnjavanja kriminoloških pojava koristi se analitički i sintetički pristup,33 indukcija, dedukcija, komparativno-istorijska i druge metode.
Analiza podataka i interpretacija rezultata je najvažniji momenat u celom toku istraživanja. Zato treba voditi računa da se iskoristi maksimalno ono što rezultati nude, ali i da se izbegne generalizacija koja premašuje ono na šta zaista ukazuju dobijeni rezultati. Analiza i interpretacija treba da ostvare sledeće ciljeve: identifikacija faktora proučavane pojave, istraživanje međuzavisnosti faktora, evaluacija njihovog značaja u nastanku ispitivane pojave na opštem planu, elaboracija skice njegovog objašnjenja i/ili stvaranje potpune teorije (ili modela).
Za istraživanje površinskih elemenata jedne pojave, kao što su funkcionalne, korelativne i slične veze često je dovoljna i primena opisanih statističkih metoda i istraživačkih tehnika. Međutim, ukoliko se pretenduje na objašnjenje ispitivane pojave u dubljem smislu, dakle, na utvrđivanje njenih krajnjih uzroka, rezultati istraživanja nužno moraju biti posmatrani u kontekstu jedne ili više opštih naučnih teorija od kojih se pošlo prilikom koncipiranja predmeta istraživanja. Od koje, odnosno od kojih teorija o kriminalitetu se pošlo u kriminološkom istraživanju, dakle, zavisiće i naučno objašnjenje ispitivane kriminološke pojave.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments