Imovinski kriminalitet

U gotovo svim zemljama sveta imovinski kriminalitet, pre svega razni oblici krađe, predstavlja svakodnevnu pojavu, te se često govori da je u pitanju masovni kriminalitet.266 Pod imovinskim kriminalitetom se, po pravilu, podrazumevaju krivična dela koja su usmerena na protivpravno prisvajanje ili oštećenje tuđe stvari ili prava, odnosno pribavljanje protivpravne imovinske koristi na drugi način. Tako u većini zemalja pojam imovinskog kriminaliteta obuhvata: razne vrste krađa, uključujući provalnu krađu i druge vrste teških krađa, kao i krađu vozila i stvari iz vozila, utaju, prevaru, oštećenje tuđe stvari, iznudu, neovlašćeno korišćenje tuđeg vozila i ucenu. Prema Krivičnom zakoniku Republike Srbije iz 2005. godine, u imovinska krivična dela spadaju još i oduzimanje tuđe stvari, zloupotreba poverenja, neosnovano dobijanje i korišćenje kredita i druge pogodnosti, zelenaštvo, oštećenje tuđih prava, prikrivanje, protivpravno zauzimanje zemljištva, protivpravno useljenje, ali i razbojništvo i razbojnička krađa koji se, zbog svog nasilnog karaktera, u većini zemalja u svetu podvode pod nasilna krivična dela. Ovo poslednje je posebno važno imati u vidu prilikom poređenja podataka o imovinskom kriminalitetu u Srbiji i drugim zemljama.

Imovinska krivična dela dominiraju u ukupnom kriminalitetu, kako u našoj zemlji tako i u svetu. U periodu između 1990. i 1993. godine broj prijavljenih lica za krivična dela protiv imovine povećan je u Srbiji za 59%. Pri tome, najveći porast zabeležen je kod najtežih dela, poput provalne krađe (115%) i razbojništva (344%).267 Od ukupnog broja prijavljenih lica u Srbiji u toku 2016.godine, najviše, odnosno 45,7%, je prijavljeno za krivična dela protiv imovine. Takođe, anketa o viktimizaciji, koja je 1996. sprovedena u Beogradu kao deo Međunarodnog istraživanja žrtava kriminaliteta - International (Crime) Victim Survey, pokazala je da je u periodu 1991-1996 godina, najviše lica iz uzorka od 1094 ispitanika, bilo žrtva nekog imovinskog krivičnog dela: 30,4% ispitanika izjavilo je da su bili žrtve krađe predmeta iz automobila, dok je njih 19,8% bilo viktimizirano oštećenjem automobila. Krađa automobila je bila relativno retka i nju je prijavilo svega 5,6% ispitanika. Visok procenat ispitanika bili su i žrtve krađe (26,1%). Takođe, žrtve krađe su češće bile žene (66,8%) nego muškarci (33,2%); 16 % ispitanika izjavilo je da su bili žrtve provalne krađe, odnosno da je provalna krađa bila pokušana u njihovom stanu. Razbojništvo je bilo prijavljeno od strane 4,3% ispitanika. Ono je daleko češće prijavljivano od strane muškaraca nego od strane žena. Sa ekonomskim razvojem stopa imovinskih krivičnih dela uglavnom raste brže nego stopa nasilnih krivičnih dela tako da je i za većinu razvijenih zemalja Zapada karakterističan imovinski kriminalitet kao najrasprostranjeniji. Između 2008. i 2015. godine, u Francuskoj je broj krađa porastao za 27,6%, broj provalnih krađa za 29,8%, dok je broj razbojništva i razbojničkih krađa opao za 2%.268 U Engleskoj je od sredine 1990-tih do 2015. godine prisutan pad broja prijavljenih krivičnih dela krađe,269 nakon čega se, zaključno sa junom 2017. godine, beleži porast za 11%. Pri tome, najviše je porasla stopa krađe automobila (za 17%), a najmanje stopa provalne krađe (za 6%).270 U Nemačkoj su 2015. godine imovinska krivična dela činila 78% ukupno prijavljenog kriminaliteta, od čega su najviše zastupljene krađe, koje čine 40% ukupnog prijavljenog kriminaliteta (prijavljeno je 2.897 krađa na 100.000 stanovnika)271. U Kanadi su 2016 . godine nešto više od polovine ukupnog broja prijavljenih krivičnih dela činila imovinska krivična dela (54,3%).272 Taj procenat je ranije bio još veći – na primer, osamdesetih godina 20. veka on je iznosio čak 64%.273 U SAD imovinski kriminalitet čini nešto više od tri četvrtine ukupnog kriminaliteta.274 Prema Nacionalnoj anketi o viktimizaciji, 2016. godine je izvršeno oko 16 miliona imovinskih krivičnih dela, pri čemu su najviše zastupljene krađe kojih je izvršeno nešto više od 12 miliona.

Prema raspoloživim podacima, krađe automobila, provalne krađe i prevare su u najvećoj meri koncentrisane u industrijalizovanim zemljama. To bi se moglo objasniti najvećom koncentracijom materijalnih dobara (posebno automobila) u bogatim zemljama. To je navelo neke autore na tvrdnju da imovinski kriminalitet, bar kada su u pitanju razvijene zemlje, nije toliko posledica stanja anomije u društvu koliko je posledica većeg broja prilika za njegovo vršenje.276 Podaci dobijeni Međunarodnom anketom o viktimizaciji potkrepljuju ovakvu tvrdnju s obzirom na to da ukazuju na to da broj krađa automobila određene marke raste sa brojem vlasnika te marke automobila kao i sa popularnošću koju ta marka auto- mobila ima u društvu.277 U prilog ovome idu i podaci prema kojima se najviše kradu automobili, odnosno stvari iz automobila i iz robnih kuća. Tako su, na primer, u Nemačkoj predmet krađe najčešće automobili marke Volkswagen, kojih je 2015. godine ukradeno 18.659 čime je pričinjena šteta od 291 miliona eura.278 U Švajcarskoj su 2016. godine krađe automobila, posle obične krađe, najviše zastupljene u strukturi imovinskog kriminaliteta (prijavljeno je ukupno 46.858 krađa i 42.178 krađa automobila), a potom slede provalne krađe (36.970).279 Slična situacija postoji i u SAD, gde je u 2016. godini ukradeno 765.484 automobila i pričinjena materijalna šteta od 5,9 milijardi dolara. Pri tome, predmet krađe su najviše bili automobili marke Honda, Ford i Ševrolet, koji predstavljaju najpopularnije marke automobila u SAD.280. Ipak, kada je imovinski kriminalitet u pitanju, ne treba zanemariti uticaj društvenih nejednakosti i rastućeg jaza između bogatih i siromašnih, što posebno negativno utiče na kriminalitet u zemljama u tranziciji. Tome u prilog govore napred navedeni podaci o imovinskom kriminalitetu u našoj zemlji, kao i podaci o imovinskom kriminalitetu u drugim zemljama u tranziciji. Naime, podaci dveju Međunarodnih anketa o viktimizaciji koje su 1990-tih godina sprovedene u zemljama u tranziciji ukazuju na porast krađe lične imovine, krađe automobila i krađe iz automobila, kao i na visok nivo njihovog učešća u ukupnom kriminalitetu ovih zemalja.

Dr Vesna Nikolić-Ristanović

Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić