Feministički orijentisane autorke dovele su u pitanje tradicionalnu epistemologiju (nauku o saznanju) i metodologiju kriminološkog istraživanja, ističući da su one jednostrane i lišene ženske perspektive. Zaključke dobijene primenom tradicionalne metodologije ocenile su kao bezvredne jer su težili uopštavanju i objektivnosti, ignorišući specifičnosti, odnosno razlike i između kriminaliteta žena i kriminaliteta muškaraca.
Feministička kritika epistemologije
Feministička epistemologija imala je tri etape u svom razvoju. To su, kako ističe Harding,85 feministički empiricizam, feminizam gledišta (standpoint feminism) i postmodernistički feminizam. Iako su, naročito poslednje dve etape, uglavnom zasnovane na već postojećoj, šire zasnovanoj, kritici epistemologije, feministkinje ih nisu samo prosto primenile na kritiku kriminološkog saznanja već su ih nesporno i obogatile.
Feministički empiricizam je zasnovan na kritici nauke zasnovane na percepciji muškarca, što ima za posledicu da ono što izgleda kao objektivnost u stvari jeste seksizam, odnosno da su pitanja kojima se nauka bavila sistematski isključivala žene i njihove interese. Feministički empiricizam tvrdi da bi stvarno objektivna nauka morala imati u vidu oba pola. U kriminološkim istraživanjima feministički empiricizam je prvenstveno došao do izražaja u izboru tema (kriminalitet žena umesto kriminaliteta uopšte i nasilje nad ženama umesto delinkvencije) i u odbacivanju tvrdnji da su dosadašnja istraživanja kriminaliteta došla do validne istine o kriminalitetu kako žena tako i muškaraca. Ovo poslednje je reinterpretirano kao patrijarhalna laž, s tim što se smatralo da je to dovoljno da se sa postojećih metoda skine veo predrasuda. Tako su pristalice feminističkog empiricizma smatrale da postojeći metodi mogu biti zadržani kada su jednom predrasude uklonjene. Naravno, to ne znači da one nisu ništa menjale na planu metodologije. Naprotiv, one su postavile pitanje odnosa moći između istraživača i istraživanih, zalagale se za prevazilaženje odnosa subjekt-objekt i za aktivnije uključivanje žena iz istraživačkog uzorka u samo istraživanje. Takođe, istraživanja, poput onih koje je sprovela Karlen (Carlen)u zatvorima, predstavljaju svojevrstan doprinos razvoju primene kvalitativnih metoda u kriminologiji.
Epistemološka osnova feminizma gledišta jeste iskustvo. U osnovi te epistemologije jeste hegelijansko-lukačevsko-gramšijevska teorija prema kojoj iskustvo potčinjenih jeste bolji ključ razumevanja uslova u kojima oni žive nego što je to slučaj sa teorijom i interpretacijom onih koji vladaju. Pogled potčinjenog je materijalno utemeljen u njegovim uslovima.87 Feminizam gledišta u kriminologiji teži sticanju saznanja o viktimizaciji žena (silovanje, nasilje u braku) iz njihovih iskustava, pri čemu to ne znači da se istovremeno uzimaju u obzir i iskustva policije i muškarca-nasilnika. Iskustvo koje imaju žene izražava njihov potčinjen položaj i zamenjuje predstave i iskustva onih koji imaju vlast (Hanmer i Saunders, 1984; Binney i dr., 1981). S obzirom na to da standpointisam nije zainteresovan za istraživanja koja se odnose na muškarce, on je kritikovan da je jednu jednostranost zamenio drugom.
Feministički postmodernizam nije sinteza feminističkog empiricizma i feminizma gledišta i on ne pokušava da razreši probleme koje postavljaju druga stanovišta. "On polazi sa drugog mesta i kreće se u drugim pravcima".
Feministički postmodernizam, kako kaže Fleks (Flax),90 odbacuje "pogrešnu predstavu stvarnosti koja zahteva ignorisanje različitosti". On odbacuje pojam sestrinstva koji ignoriše razlike među ženama i kao opšte probleme žena predstavlja probleme belih žena, žena srednje klase i Anglo-Saksonki. Radi se, naime, o tome da u svakom pa i kriminološkom istraživanju mora pored polne doći do izražaja i rasna, klasna i svaka druga specifičnost. Postmodernistička epistemologija, kao i standpoint feminizam odbacuje lažnu opštu sliku stvarnosti koja dolazi iz prespektive onih koji imaju vlast. Međutim, za razliku od feminizma gledišta, potmodernizam ne teži drugoj unitarnoj realnosti, već se radije okreće "potčinjenom saznanju koje priča različite priče i ima različite specifičnosti"91 Za postmodernizam su slike i predstave o nama naša stvarnost. Kriminološko istraživanje, u tom smislu, okreće se predstavama koje o sebi i o drugima imaju kako žene kriminalke i žene žrtve tako i predstavnici krivičnopravnog sistema i uticaju koji te predstave imaju na njihov društveni položaj, odnosno tretman.
Za razliku od feminizma gledišta, koji je težio rekonstrukciji istine u smislu uspostavljanja feminističke istine, feministički postmodernizam se zalaže za dekonstrukciju istine, odnosno za analizu uticaja moći na oblikovanje istine. Sine qua non metod postmodernizma je, dakle, dekonstrukcija. Dekonstrukcijom jezika, slika, običaja, pojava i dr. ogoljuju se odnosi moći koji stoje iza njih. Međutim, kako ističe Bertrand,93 ma koliko ovaj metod bio sam po sebi koristan, da bi on bio zaista upotrebljen na najbolji način, neophodno je pažljivo odabrati ključne društvene konstrukcije na koje će biti primenjen. Tako, Bertrand predlaže primenu ovog metoda na dve ključne konstrukcije: "ideju prirode", kao centralnu jer ona predstavlja izvor svih oblika kontrole koja se vrši prema ženama i "krivično delo". Pored toga, nužna je i dekonstrukcija pojmova pol, polnost, otkrivanje istorijata odnosa moći i potčinjenosti žene u odnosu na muškarca kao i činjenice da zakoni i pravni sistem doprinose održavanju odnosa nejednakosti i dominacije. Upravo da bi izvršila deesencijalizaciju, denaturalizaciju i deontologizaciju tih konstruisanih "stvarnosti", kriminologija se mora osloniti na pomoć feministkinja, sociologa/sociološkinja prava i istoričara/istoričarki krivično-pravnog sistema. Možda su, kako dobro primećuje Bertrand, "upravo teoretičarke feminizma najbolje pokazale "nerealnost" muške i ženske prirode, nelegitimnost mnogih krivičnih zakona, konstruisani karakter dobrog i lošeg onako kako je sankcionisano od strane krivičnih zakona."
Primena postmodernističke epistemologije na kriminološkom planu značila je dekonstrukciju pojma krivičnog dela i kriminalizacije koji su shvaćeni kao društvena konstrukcija, odnosno etiketa, i, posebno, dekonstrukciju pojedinih krivičnih dela koja se vrše na štetu žena. To je nužno značilo i dekonstrukciju istorijskih činjenica, teorija i jezika, odnosno njihovih značenja.
Tako je isticano da su pojmovi nasilje u braku (spouse abuse) i porodično nasilje (domestic violence, family violence) društvene konstrukcije smišljene da se zamagli problem maltretiranih žena i da tu pojavu treba nazvati pravim imenom: nasilje nad ženama. U pogledu seksualnog nasilja odbacuju se objašnjenja koja polaze od fizioloških razlika između muškaraca i žena (Brownmiller), kao prethodnih društvenim, odnosno odnosima moći. Zahteva se istraživanje procesa u kome je žensko telo dovedeno u vezu sa seksom i kako se seksualne razlike i značenja koje te razlike imaju u društvu reprodukuju i održavaju kao i dekonstrukcija tih značenja.
Kriminološko istraživanje i feministička metodologija
S obzirom na to da među samim feministkinjama ne postoji saglasnost u pogledu njegovih elemenata, teško bi se mogao dati definitivan odgovor na pitanje šta jedno kriminološko istraživanje čini feminističkim. Ipak, moguće je izdvojiti nekoliko ključnih specifičnih elemenata, kao što su: izbor predmeta istraživanja i ciljevi istraživanja, istraživački postupak, odnos između istraživača i istraživanog, odnosno uloga istraživanih i praćenje subjektivnog iskustva prilikom rada na istraživanju.
Izbor predmeta istraživanja za feministkinje znači prevashodno izbor koji će omogućiti ispitivanje za koje se veruje da će doprineti okončanju potčinjenosti žene, što znači da njegov značaj treba da bude kako politički tako i praktičan. Težnja ka tome da se žene učine vidljivim dovela je do predloga da feminističko istraživanje mora biti "o, od strane i za žene" (Stanley, Wise).95 Međutim, neke autorke poput Kein (Cain), smatraju da nijedan od tih kriterijuma nije adekvatan i da bi tek sociopolitička analiza učinila mogućim određenje "kako, zašto i kada" bi "o, od strane i za" kriterijumi mogli biti korisno upotrebljeni od strane feministkinja. To se pokazalo kao veoma važno upravo u kriminologiji gde se veliki deo sistema vrti oko muškarca: muškarac je najčešći etiketirani kriminalac, uglavnom je muškarac taj koji goni i osuđuje učinioce krivičnih dela i uglavnom su muškarci ti koji su u zatvoru. Kein, Gelstorp i Moris (Cain, Gelsthorpe, Morris) spadaju u one feminističke autorke koje smatraju da muškarci ne mogu biti isključeni iz kriminološkog istraživanja. Po njima je feministički kriterijum zadovoljen samim tim što oni koji se istražuju postaju aktivni subjekti. Njihova revidirana verzija kriterijuma "o, od strane i za" traži, dakle, samo da se uzme u obzir subjektivitet ispitivanih.
Drugi važan elemenat feminističkog istraživanja jeste istraživački proces. U tom pogledu najviše ima dilema oko davanja prednosti kvantitativnim ili kvalitativnim metodima, oko načina prikupljanja podataka, posebno načina vođenja intervjua, izrade istraživačkih instrumenata i sl. Mnoge autorke smatraju da kvantitativni metodi nisu primereni feminističkim istraživanjima jer daju lažnu sliku objektivnosti. Prema Rainharc i Keler (Reinharz, Keller), kvalitativni metod bolje odslikava ljudsku prirodu i žensko iskustvo, dok kvantitativni metod ne može omogućiti dublje razumevanje ili osećanje za one koji se istražuju. Takođe, kvantitativni metodi često ignorišu razlike među polovima ili ih posmatraju bez uzimanja u obzir varijabli medijatora.96 Međutim, ima autorki koje smatraju da nedostaci kvantitativnih metoda mogu biti ispravljeni (npr. Eichler), odnosno da kvalitativni metodi mogu biti upotrebljeni prilikom pravljenja upitnika za kvantitativno istraživanje (npr. Hunt).
Ipak, očigledno je da kvantitativna istraživanja ne obezbeđuju dovoljno podataka o ličnosti ispitanika ni za feministkinje ni za druge istraživače. Oni su pogodni pre svega za dolaženje do opštih podataka o ispitanicima, dok je za dublje zadiranje u iskustva ispitivanih neophodna primena kvalitativnih metoda. Upravo stoga, feminističkom istraživanju najviše odgovara upotreba upitnika i skica za vođenje intervjua sa otvorenim pitanjima, dok se zatvorena pitanja, odnosno pitanja sa unapred datim odgovorima, uglavnom koriste za dobijanje podataka o sociodemografskim karakteristikama ispitanika.98 Na primer, ako je reč o istraživanju nasilja u braku, istraživački instrumenti moraju biti takvi da dozvoljavaju ženama da same pričaju ili pišu o svojim iskustvima kako bi se moglo saznati šta nasilje za njih znači, kako one definišu i doživljavaju fizičko nasilje i seksualno nasilje koje muškarci vrše prema njima. Ali, istovremeno oni moraju obezbediti i dolaženje do što tačnijih informacija o obimu i težini nasilja koje se vrši prema ženama u braku, kao i o tome ko su oni koji zlostavljaju, a ko one koje su zlostavljane.
Konvencionalni način prikupljanja podataka putem intervjua takođe je kritikovan s obzirom na to da tretira ispitanike kao objekte i tako narušava ženino subjektivno iskustvo koje ona ima kao žena i kao ljudsko biće uopšte. Kako piše Okli (Oakley), treba napustiti "mušku paradigmu" intervjuisanja (pa tako i muški pogled na društvenu realnost) u prilog pristupa koji priznaje subjektivitet istraživača i istraživanog i koji iznosi na videlo činjenicu da je pojam "objektivnog intervjua, intervjua lišenog predrasuda" zapravo mit.
Feminističko istraživanje odbacuje tradicionalni odnos između istraživača i istraživanog. Kako ističu Stenli i Vajz (Stanley, Wise) "tretirati ljude kao objekte - seksualne objekte ili istraživačke objekte - je moralno neopravdano".100 U tom smislu zagovornici feminističke metodologije se zalažu za uspostavljanje odnosa saradnje umesto odnosa u kome je istraživač, kao nosilac moći i prava na kontrolu, nadređen istraživanom, kao pasivnom izvoru podataka koji su mu potrebni. Uspostavljanje takvog odnosa u kome će istraživani imati aktivnu ulogu smatra se veoma važnim za dobijanje kvalitetne informacije. Klajber i Lajt (Kleiber, Light) su na primeru svog istraživanja pokazali kako su im osobe koje su bile subjekti/objekti njihovog istraživanja pomogle u izboru metoda, u identifikovanju ciljeva i bili uključeni u interpretaciju dobijenih rezultata, kao i u određivanje načina njihovog korišćenja radi menjanja postojeće prakse. Uspostavljanje odnosa saradnje između istraživača i istraživanog na taj način obezbeđuje potpunije ostvarivanje akcionog karaktera feminističkog istraživanja.101 Međutim, ma koliko ovakav način istraživanja bio izazovan, on sa sobom nosi mnoge dileme i teškoće. Pre svega, postavlja se pitanje gde su granice uticaja istraživanih na istraživanje. Naime, ipak je istraživač taj koji sprovodi istraživanje, koji je odgovoran za njega i na razne načine i sam ima ograničenu moć (na primer, mora udovoljiti zahtevima naručioca projekta, mora voditi računa o raspoloživim finansijskim sredstvima i sl.). On mora voditi računa o tome da se njegovim istraživanjem dođe do odgovora na određena unapred postavljena pitanja, što podrazumeva nužno da istraživanje bude od početka do kraja pod njegovom kontrolom. Takođe, nastojanje da se prevaziđe tradicionalni odnos između istraživača i istraživanog nekada dovodi do toga da se sa ispitanicama uspostave odnosi prijateljstva koji vremenom dolaze u koliziju sa ciljevima istraživanja. S obzirom na to da je cilj istraživanja da se od istraživanog dobiju podaci uvek postoji opasnost zloupotrebe prijateljstva u tom cilju.102 Situacija može biti posebno komplikovana kada je žena istraživač, a muškarac onaj koji se istražuje, ali i kada su i istraživani i istraživač žene sa bitno drugačijim stavovima u pogledu ispitivane pojave i načina interpretiranja dobijenih podataka.
Demokratizacija istraživačkog postupka može biti u praksi teško ostvarljiva. Budući svesne toga, feministkinje ne zahtevaju potpuno ukidanje hijerarhijskog odnosa između istraživača i istraživanog, ali se zalažu za uklanjanje eksploatatorskog odnosa prema istraživanom kao izvoru podataka. One smatraju da istraživač ne mora da nameće istraživanom sopstvene definicije njegove stvarnosti. "Naša namera je", piše Aker (Acker), "da svedemo na minimum tendenciju (koja postoji u svim istraživanjima) da se istraživani pretvara u objekat ispitivanja i manipulacije. U najboljem slučaju, mi želimo da stvorimo uslove u kojima onaj ko je predmet istraživanja ulazi u istraživački postupak kao aktivni subjekat."103 Svako feminističko istraživanje ima akcioni karakter ali je to posebno došlo do izražaja kod istraživanja nasilja nad ženama u braku. Nekada istraživačice neposredno pomažu ženama iz ispitivanog uzorka tako što im obezbeđuju kontakt sa advokatom ili skloništem za žene. Nekada se u istraživanja uključuju lokalne grupe žena i one zajedno sa istraživačicama deluju kao grupa za podršku. Tako i istraživanje postaje deo procesa davanja moći (empowering) ženama kroz maksimiziranje dijaloga između istraživača i istraživanog tako da oboje postaju, kako kaže feministička pesnikinja i pevačica Viliamson (Williamson) "onaj koji menja i koji se menja".Cilj feminističkog istraživanja na taj način postaje menjanje onih koji se istražuju, istraživača i društvenog odgovora na nasilje prema ženama. Mis (Mies) je, na primer, 1984. godine, radeći na takvom istraživanju u Nemačkoj, organizovala jednu manifestaciju na ulicama koja je privukla veliki broj ljudi koji su zatim bili intervjuisani u pogledu svog iskustva i stavova u vezi sa nasiljem u braku. Publicitet koji je ovo istraživanje tako dobilo omogućio je kreiranje Autonomne ženske kuće za pomoć žrtvama porodičnog nasilja. Rad na životnim istorijama pretučenih žena koje su dolazile u tu kuću, a koji je podrazumevao aktivno učešće samih žena, doveo je do podizanja njihove svesti u pogledu socioloških i istorijskih korena muškog nasilja. Cilj istraživanja bio je davanje snage zlostavljanim ženama da razumeju i promene sopstvenu stvarnost.
Najzad, važna karakteristika feminističke metodologije je i samosvest i samokritičnost u odnosu na istraživanje, što podrazumeva beleženje subjektivnog iskustva prilikom rada na istraživanju. Tako Stenli i Vajs smatraju da "ono što je lično jeste političko" i da iskustvo mora biti prioritetno ne samo za istraživanog već i za istraživača. "Sviđalo se to nama ili ne, istraživači ostaju ljudska bića sa svim svojim osećanjima, nedostacima i raspoloženjima. A sve te stvari utiču na način na koji osećamo i razumemo ono što se događa. Naša svest je uvek posrednik kroz koji se istraživanje odvija; nema istraživačkog metoda ni tehnike izvan istraživača".106 Feministkinje-istraživačice su svesne toga da u pitanja koja postavljaju unose i svoje sopstvene autobiografije i iskustva koja postaju predmet istraživanja i one ne smatraju da je to nebitno.
Važno je istaći i to da je feminističko istraživanje zainteresovano za izgradnju teorije koja izrasta iz iskustva, a ne, kako je to uobičajeno u tradicionalnoj kriminologiji, na apstrakcijama koje su rezultat spekulacija koje nemaju veze sa životnim iskustvom.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments