Antropološka teorija je uticala na pojavu bio-psiholoških koncepcija o kriminalitetu i na razvoj kriminalne biologije. Očigledna činjenica da je čovek istovremeno fizičko i psihičko biće uticala je da se antropološka shvatanja dopune isticanjem bio-psiho-konstitucionalnog tipa delinkventa. Autori tradicionalnog biološko-psihološkog pravca govore o zločinu kao izrazu određene biološko-psihološ- ke konstitucionalnosti i povezuju građu tela i karakter (morfo-karakterologija), funkcionisanje endokrinog sistema i lučenje hormona, nenormalnost hromozoma i genetičke osobine (opšte nasleđe) sa kriminalnim ponašanjem. Novije biološke teorije obuhvataju: "naturalističku koncepciju", teoriju nasilja, teoriju o agresivnosti i sociobiološke teorije. Pristalice biološko psiholoških teorija predlagali su kriminalnu politiku koja treba da menja prestupnike, jer je uzrok devijacija u prestupniku, a ne u društvu. U tu svrhu predlagali su niz mera čiji je cilj bio da spreče devijacije: sterilizacija kriminalaca, da bi se izbeglo rađanje devijantnog potomstva; progonstvo ili dugotrajna izolacija u posebnim zavodima; obavezno lečenje itd.
Telesna konstitucija i kriminalitet
O povezanosti telesne konstitucije i kriminaliteta pisao je nemački psihijatar Krečmer (Kretschmer, E.), koji je u svom delu "Telesna građa i karakter" (1921) naveo tri konstitucionalna tipa, odnosno četiri grupe ljudi u opštoj populaciji i među kriminalcima. Konstitucionalni tipovi po Krečmeru su: 1. leptozomni (dugački i slabi, po temperamentu frigidni, rezervisani, nedruštveni, hladni) zastupljeni sa 40-50% među kriminalcima, posebno među lopovima i varalicama; 2. atletski (razvijenog kostura i muskulature, po temperamentu stabilni, ali povremeno eksplozivni) zastupljeni sa 40-50% među kriminalcima koji vrše krivična dela protiv ličnosti i seksualne delikte; 3. piknički (naročito razvijene unutrašnje duplje, uskorameni, malog rasta, po temperamentu ljubazni i društveni) kasnije počinju sa vršenjem krivičnih dela, recidiviraju; zastupljeni su među kriminalcima sa 20% posebno među izvršiocima pronevera; 4. displastični, mešoviti (kombinovani tipovi), zastupljeni su sa 5-10% među kriminalcima, posebno među seksualnim delinkventima.
Krečmer je svoja shvatanja zasnovao na istraživačkom materijalu od 4.414 slučajeva. Pokušao je da ispita odnos konstitucionalnih tipova sa duševnim bolestima i tu je pronašao izvesne korelacije. Isticao je da čak i kada ljudi različitih konstitucionalnih tipova vrše ista krivična dela, na primer ubistva, kriminološke karakteristike tog zločina sasvim su različite u skladu sa njihovim biološkim crtama i crtama temperamenta.
Antropolog Huton (Hooton) u knjizi "Američki prestupnik. Antropološko istraživanje" I tom (1939) analizirao je "belog" prestupnika rođenog u Americi od roditelja doseljenika, a u druga dva toma "belog" prestupnika čiji su roditelji imigranti i "crnog" prestupnika. U knjizi "Prestupništvo i čovek" objedinio je sva tri prethodna toma. U svim ovim delima Huton je na osnovu obimnog istraživačkog materijala26 pokušao da obnovi Lombrozovu teoriju i dokaže na većem uzorku i novim istraživačkim metodama Lombrozova tvrđenja. Huton je tvrdio da postoji poseban prestupnički tip unutar svake rase, a da "prestupnici prevazilaze neprestupnike u svim telesnim merama: težini tela, visini, širini i obimu grudnog koša i sl.". Kod prestupnika, po Hutonu, postoji jača brada, izraženije dlake na telu, gušća kosa na glavi, među njima je više riđih, manje svetlosmeđih i plavokosih. Ove fizičke razlike, koje imaju naslednu osnovu, praćene su emocionalnim i intelektualnim nedostacima, pa među prestupnicima preovlađuju ljudi niskih kvalifikacija i obrazovanja u odnosu na neprestupnike. Ipak, Hutonova shvatanja nisu izvršila značajan uticaj u kriminologiji.
Rad Šeldona zasnivao se na postavkama Krečmera mada je Šeldon svoju teoriju nazvao "konstitucionom psihologijom". Šeldon je polazio od toga da fizička struktura čoveka i njegovo ponašanje predstavljaju jedinstvo, ali da odlučujući uticaj ima fizička struktura. Stvorio je svoju tehniku somatotipiziranja i, za razliku od Krečmera, utvrdio je postojanje tri osnovna konstitucionalna tipa: viserotonični tip (sa jako razvijenim socijalnim čulom, smislom za komfor, razvijenim druželjubljem, sklonošću za odobravanje mišljenja drugih), somatotonični tip (odlikuje se odlučnošću, potrebom za akcijom, oni vole pokret i vlast, skloni su rizikovanju) i cerebrotonični tip (oštroumni, sposobni za opažanje, usamljeni, poznati po škrtosti i želji da na sebe ne privuku pažnju drugih).
Osnovni nedostatak Šeldonove teorije bio je u njegovoj isključivosti pri tvrđenju da fizička konstitucija čoveka opredeljuje njegova psihička svojstva i da su prestupnici posebna vrsta ljudi odvojena od ostalih građana koji poštuju zakon. Zbog ovih nedostataka Šeldonov uticaj na ostale kriminološke teorije nije bio posebno izražen, sem kod bračnog para Gluk (Glueck).
Bračni par Gluk su u knjizi "Sastav tela i prestupništvo maloletnika" (1956.) jasno pokazali da su sledbenici osnovnih ideja Šeldona. Glukovi su upoređivali razne faktore kod 500 delinkventnih i 500 nedelinkventnih maloletnika. Došli su do zaključka da 60% maloletnih prestupnika pripada tzv. mezomorfnom tipu, odnosno da imaju širu telesnu građu nego nedelinkventi, šire vratove, grudi i ramena, strukove, bedra i gornje udove. Za razliku od Šeldona, Glukovi pridaju izvestan značaj okolini koja okružuje određen tip prestupnika. Ali, to nije socijalna sredina, već veštačka otrgnutost od nekih njenih faktora, na primer porodice. Nemogućnost igre u krugu svoje porodice, po mišljenju Glukovih ima mnogo veći uticaj na prestupništvo maloletnika mezomorfne građe (energičnog i mišićavog) u odnosu na prestupništvo maloletnika endomorfne građe (debelog i ravnodušnog).
Teorija Glukovih nije imala veliki broj pristalica u američkoj kriminologiji. Isticalo se da nema uopšte dokaza o tome da se tip fizičke konstitucije nalazi u bilo kakvoj suštinskoj vezi sa prestupništvom.
Biološko psihološku teoriju fizičke konstitucije zastupao je Di Tulio (Di Tullio). On je isticao da bi delinkventa trebalo ispitati u odnosu na morfološke karakteristike svojstvene osnovnim rasama (beloj, crnoj, mongolskoj) a zatim u odnosu na razne varijacije. Svaki pojedinac ima ličnu konstituciju koja obuhvata u isto vreme nasledne i stečene faktore, posebno one u ranom detinjstvu. Di Tulio je napomenuo da se iz morfoloških podataka ne mogu izvesti neposredni zaključci o kriminalnosti ispitanika, nego samo o njegovoj društvenosti, kao i o stepenu razvoja, o spoljašnosti, opštem stanju, fizičkoj grubosti i otpornosti, njegovim bolestima, umoru i radnoj sposobnosti. Endokrinološka teorija
U biološki orijentisanoj kriminologiji bilo je pokušaja da se utvrdi veza između rada žlezda sa unutrašnjim lučenjem29 i kriminaliteta. Prvi pokušaji da se kriminalno ponašanje objasni uticajem žlezda sa unutrašnjim lučenjem postojali su kod Lombroza, koji je u okviru antropološke teorije pominjao izvesno delovanje endokrinog sistema. Za Lombroza je to bio simptom rođenog prestupnika i jedan od pokazatelja biološke inferiornosti prestupnika.
U Americi je koncepcija o vezi lučenja endokrinog sistema i kriminaliteta izložena u knjizi "Nova kriminologija" endokrinologa Šlapa (Schlapp) i guvernera Smita (Smith) (Schlapp, M., Smith, E.: The new criminology, A conderation of chemical causation of abnormal behavior, New York, 1928.).
Šlap i Smit su tvrdili da velika većina prestupa nastaje kao rezultat poremećaja rada žlezda sa unutrašnjim lučenjem kod prestupnika ili kao posledica umnih defekata prestupnika izazvanih endokrinim bolestima njihovih majki. Pored endokrinih poremećaja uzroci prestupništva prema njihovom shvatanju, mogu da budu: trauma nervnog sistema, psihoze, trovanje hranom ili narkoticima, epilepsija i nasleđe. Na taj način sasvim su isključili ulogu socijalne sredine u javljanju kriminalnog ponašanja. Vezivanje za Lombrozovu teoriju ogleda se u tome što su Šlap i Smit tvrdili da su neki pojedinci koji pate od endokrinih poremećaja pravi "rođeni zločinci" sa fizičkim znacima - stigmatima, koji zavise od narušavanja hemijskih procesa u organizmu majke u periodu trudnoće. Tako je stopa kriminaliteta kod generacije prvorođene od stranih doseljenika u Americi bila veoma visoka zbog poremećaja u radu žlezda majki, koje su na svome putovanju i posle dolaska u stranu zemlju bile izložene velikim fizičkim i mentalnim naporima, kao i brizi za egzistenciju. Poremećaj u radu endokrinog sistema prenosio se putem nasleđa na decu koja su rađana sa određenim stigmatima.
Endokrinološka teorija je korišćena i za objašnjavanje porasta kriminaliteta maloletnika. Tako su Hili i Alper (William Healy, Benedict Alper: Crimilan Youth and the Borstal system, New York, 1941) tvrdili da porast maloletničkog prestupništva treba objašnjavati brzim radom žlezda sa unutrašnjim lučenjem u tom periodu, zbog čega dolazi do narušavanja u njihovom funkcionisanju i emocionalne neuravnoteženosti.
Posle skoro pola decenije od pojave endokrinološke teorije postojali su pokušaji da se ova teorija obnovi u radu Edvarda Podolskog "Hemijski osnov prestupničkog ponašanja" (Podolsky, Edvard: The chemical brew of criminal behavior, Journal of criminal law, Vol. 45, N. 6, 1955). Podolski je pokušao da hemijske procese u čovekovom organizmu poveže sa prestupničkim ponašanjem. Ukazivao je da pad šećera u krvi (hipoglikemija) dovodi do vršenja krađa, nasilja, sukoba sa policijom, saobraćajnih delikata; da nedostatak kalcijuma u organizmu takođe predstavlja faktor prestupništva; da povećano lučenje hormona paraštitne žlezde i hipofize dovodi do vršenja teških i sitnih krađa.
Endokrinološkoj teoriji stavljane su ozbiljne kritičke primedbe, pre svega da je u njenoj osnovi pogrešna predstava o nezavisnoj funkciji endokrinog sistema u odnosu na centralni nervni sistem. Istraživanja fiziologa su pokazala da, pored važne uloge endokrinih žlezda u organizmu, njihov rad je pod "kontrolnim uticajem" višeg dela nervnog sistema, velikih hemisfera mozga preko kojih nervni sistem utiče na ceo organizam. Kriminološka istraživanja su pokazala da između osuđenih lica i lica na slobodi nema posebnih razlika u pogledu funkcionisanja endokrinog sistema i metaboličkih smetnji, tako da nema nikakvog opravdanja dovoditi u direktnu uzročnu vezu lučenje endokrinog sistema sa kriminalnim ponašanjem. Sem toga, isticano je da je većina istraživanja o stepenu endokrinoloških i metaboličkih abnormalnosti vršena kod zatvorenika u vreme kada su bili veoma loši uslovi života u zatvorima, tako da su zatvorenici bili sa smanjenom fizičkom kondicijom, loše hranjeni i sa smanjenim fizičkim aktivnostima.
Ipak, vezu između poremećaja u funkcionisanju endokrinog sistema i kriminalnog ponašanja ne treba sasvim odbaciti. Indirektna, mada još uvek nedovoljno jasna, veza postoji posebno kod pojedinačnih slučajeva seksualnih delikata, pa se prema prestupnicima primenjuje lečenje hormonima ili određeni operativni zahvati. Nenormalnosti hromozoma i kriminalitet
U okviru bioloških teorija javila su se shvatanja o vezi nenormalnosti čovekovih hromozoma sa kriminalitetom i asocijalnim ponašanjem. Nova istraživanja u oblasti medicine i genetike uticala su da se i u kriminološkoj literaturi počne da raspravlja o postojanju "hromozoma zločina", genetskoj anomaliji hromozoma koja bi čak isključivala krivičnu odgovornost. Sem kriminoloških istraživanja koja su imala za cilj da potvrde vezu između nenormalnosti hromozoma i kriminaliteta, šezdesetih i sedamdesetih godina ovog veka publikovani su neki sudski raspravljani slučajevi kriminalnog ponašanja nosilaca hromozomskih nenormalnosti.
Hromozomi32 su bili otkriveni krajem XIX veka, ali je tek 1959 godine u radovima Ležena (Lejeune), Tirpina (Turpen) i Gotjea (Gautier) prvi put opisana nenormalnost broja hromozoma. Za kriminologiju je bila zanimljiva nenormalnost polnih hromozoma, prekobrojnost ovih hromozoma kod muškaraca.
Interesovanje kriminologa izazvao je muškarac sa prekobrojnim Y hromozomom i strukturom muških polnih hromozoma XYY. Istraživanja su vršena uglavnom u bolnicama u Velikoj Britaniiji, SAD, Australiji, Nemačkoj. Na osnovu izvršenih istraživanja, Telfer Meri (Telfer Mary) iz Pensilvanije opisala je lica sa suvišnim Y hromozomom kao lice sa izuzetno visokim stasom, dugim nogama, upadljivo dugom podlakticom, sa bubuljicama na licu, blago mentalno zaostalog, nekad teško mentalno obolelog, sa agresivnim i antisocijalnim ponašanjem koje uključuje dugu istoriju hapšenja započetu u ranim godinama. Pregledom određenog broja pacijenata, uglavnom prestupnika, došlo se do zaključka da nenormalnosti XYY hromozoma ima dvadeset puta više nego među opštom populacijom.
Istraživanja hromozomske abnormalnosti kod muškaraca nisu uspela da pokažu da je prekobrojni Y hromozom specifičan za povećanu agresivnost i kriminalitet. Isticano je da broj istraženih slučajeva nije dovoljno reprezentativan za konačne zaključke i da hromozomske anomalije idu uporedno sa još nekim pojavama, kao što su manja intelektualna obdarenost, nespretnost za kontakte, infantilnost, egocentrič- nost, nesamostalnost, nesigurnost i povodljivost. Tako većina kriminologa smatra da je nenormalnost hromozoma samo jedan izolovan, danas još nedovoljno proučen faktor u bio-psiho-socijalnoj sredini, koji može da se dovede u vezu sa asocijalnim ponašanjem.
Nasleđivanje kriminalnih dispozicija
Shvatanja o nasleđivanju kriminalnih dispozicija bila su sadržana još u Lombrozovoj antropološkoj teoriji. Garofalo je takođe naglašavao postojanje određenih dispozocija za zločin. Poznata je kriminalno-biološka škola u Gracu na čelu sa Lencom, čiji su predstavnici objašnjenje kriminalne aktivnosti tražili u opštem nasleđu, a ne u posebnom naslednom faktoru. Tvorac jedne od najpoznatijih biopsiholoških teorija-teorije biološke neadaptiranosti Šveđanin Kinberg smatrao je da pojedinac reaguje na stimulanse društvene sredine zavisno od sopstvene biološke strukture.
Di Tulio je isticao da svaki pojedinac ima ličnu konstituciju, koja obuhvata nasledne i stečene faktore, posebno one faktore stečene u ranom detinjstvu. Nićeforo (Niceforo), Parsons (Parsons Ph. A) i Huton takođe su isticali nasledno prenošenje kriminalnih dispozicija. Istraživanja o nasleđivanju kriminalnih dispozicija mogu se podeliti na: studije kriminalnih porodica i studije kriminalnih blizanaca.
Istraživanje "kriminalnih porodica" vršio je jedan broj pisaca i o tome objavljivao radove. Prvi sistematski rad te vrste odnosio se na porodicu Juke, koja je u svom rodnom selu u državi Njujork imala loš ugled, tako da je njihovo ime služilo kao pogrdna reč. Ovu porodicu je istraživao Dagdel (The Jukes, 1877, R. Dugdelle) i Istabruk (Estabrook, 1915.) Juke je bio alkoholičar i od 709 njegovih potomaka bilo je 77 prestupnika, 292 prostitutke i podvodača, 142 skitnice. Istabruk je sa Davenportom (Davenport) objavio studiju "Porodica Nam" (The Nam Family), ali su mnogo poznatija istraživanja psihijatra Godara, H. (Goddard) o porodici Kalikak u toku šest generacija. Porodica Kalikak se sastojala iz dve grane pozitivne iz drugog braka i negativne iz prvog braka praoca te porodice. Pozitivna grana vodila je poreklo iz braka sa normalnom devojkom, a negativna iz braka sa slaboumnom devojkom. U okviru druge grane pojavio se veliki broj moralno defektnih i antidruštvenih lica - od 480 potomaka bilo je nekoliko kriminalaca, 36 "polno nenormalnih", 143 slaboumna lica itd.
Sva ova i niz drugih istraživanja (porodica skitnica, ciganskih porodica) nisu uspela da dokažu da se kriminalitet nasleđuje. Priče o "kriminalnim porodicama" ne mogu se uzeti kao dokaz tvrđenja o nasleđivanju kriminaliteta, jer na članove jedne porodice ne deluje samo faktor nasleđa, već i faktor sredine.
Veći značaj za dokazivanje nasleđivanja kriminalnih dispozicija od izučavanja kriminalnih porodica (rodoslovnika) imala su izučavanja blizanaca. Cilj ovih izučavanja bio je da utvrdi da li se određene osobine (kriminalitet, inteligencija itd.) češće javljaju u istom obliku (podudarnom, konkordantnom) kod identičnih (jednojajnih, monozigotnih) blizanaca, koji imaju identične gene, jer nastaju iz jedne jajne ćelije; ili kod neidentičnih (dvojajnih, dizigotnih) blizanaca, koji imaju različite gene, jer nastaju iz posebnih jajnih ćelija. Polazilo se od toga da jednojajni blizanci pružaju mogućnost za ispitivanje odnosa uticaja nasleđa i sredine zbog toga što kod njih ne postoje nasledne razlike.
Prva studija o proučavanju "kriminalnih blizanaca" pojavila se 1919. pod naslovom "Zločin kao sudbina".33 Autor ove studije Johanes Lange (Johanes Lange) ispitivao je "kriminalne blizance" u Bavarskoj i ustanovio da podudarno kriminalno ponašanje postoji kod 80% parova identičnih blizanaca i samo kod 12 parova neidentičnih blizanaca. Radi ispitivanja uloge nasleđa u okviru svoje psihološke "teorije ličnosti" Langeov rad je koristio Ajzenk (Eysenck, H. J.)34 koji je dao pregled izvesnog broja blizanaca sa socijalno patološkim ponašanjem. Najobimnija studija o "kriminalnim blizancima" potiče iz Danske i obuhvata šest hiljada pari blizanaca rođenih između 1880. i 1910. u Danskoj. Podudarno ponašanje je ustanovljeno kod 36% identičnih i 12% neidentičnih parova blizanaca.
Istraživanja "kriminalnih blizanaca" nisu mogla da dokažu da se kriminalitet nasleđuje, već su samo potvrdila da nasleđe vrši određen uticaj na čovekovo ponašanje uz sadejstvo sredine. Rezultati istraživanja su pokazali da oko 2/3 jednojajnih blizanaca ima podudarno kriminalno ponašanje i oko 1/3 dvojajnih blizanaca, što znači da je faktor jednojajnog rođenja i nasleđa od daleko manjeg značaja nego kasniji uticaji na formiranje ličnosti. Novije biološko-psihološke koncepcije
Novije biološko-psihološke koncepcije koje su se pojavile u kriminologiji oslanjaju se uglavnom na podatke socijalne biologije.
Prema "naturalističkoj koncepciji", čiji je tvorac Grapin, kriminalni fenomen se nalazi između dve suprotstavljene tendencije kod čoveka: impulsivne i normativne komponente. Kriminalitet nastaje kada preovlada impulsivna komponenta potiskivanjem normativne komponente.
Leote (Leaute, J.)35 je stvorio teoriju nasilja po kojoj agresivnost, koja je u životinjskom svetu prirodna pojava kanalisana i ritualizirana u interesu jedinke, u ljudskim zajednicama predstavlja "iskakanje" iz sistema samoregulacije.
Laborit (Laborit, H.)36 tvorac je teorije o agresivnosti. On ističe da ljudska agresivnost i delinkvencija kao njen produkt, nastaju u sukobu između biološke ličnosti i društvenog čoveka. Biološka ličnost se odlikuje neuropsihičkim sklopom koga čine tri nivoa: mozak, prvobitni, zajednički svim živim bićima, koji upravlja nagonskim ponašanjem; limbički sistem, svojstven višim sisarima, koji upravlja afektivnošću i neokorteks, koji kod čoveka formira funkcionalnu osnovu imaginacije i stvaralaštva. Društven čovek je počev od rođenja primljen u društvenokulturnu mrežu, čiji je cilj da mu omogući stvaranje automatizma misli i akcija neophodnih za održavanje društvenog poretka. Zbog toga nastaje nezadovoljstvo koje rađa emotivnu akciju povezanu sa agresivnošću.
Sociobiološke koncepcije su se pojavile 1975. godine pre svega kod američkog biologiste Vilsona (Wilson, E. O.). One su nastojale da objasne brojne pojave u ljudskoj zajednici, kao što su ratovi, seksualne devijacije, altruizam, egoizam, religiju, moral, kulturu i sl. na osnovu moderne teorije evolucije (neodarvinizam) i genetike. Javila su se sociobiološka tumačenja kriminalne aktivnosti u kojima su objedinjeni biološki i sociološki podaci u jedan interdisciplinarni sistem.
Dr Vesna Nikolić-Ristanović
Dr Slobodanka Konstantinović-Vilić
Comments