AKTIVNOSTI POLICIJE PREMA ZAKONU O KRIVIČNOM POSTUPKU REPUBLIKE SRPSKE

Ovlaštena službena lica (policijski službenici) u istrazi se pojavljuju kao važan subjekt u sprovođenju određenih aktivnosti, primarno realizovanja određenih istražnih radnji (uviđaj, saslušanje svjedoka, pretresanje, vještačenje), te prikupljanja dokaznog materijala. Naravno, ne treba zapostaviti ni ulogu ovlaštenih službenih lica u otkrivanju i prijavljivanju krivičnih djela, odnosno na prikupljanju osnova sumnje da je izvršeno krivično djelo, kao i u zaprimanju prijava o izvršenim krivičnim djelima. Međutim, sve aktivnosti u istrazi, ovlaštena službena lica realizuju uz prethodno obavještavanje i nadzor od strane tužioca, a neke istražne radnje realizuju pod njegovim direktnim i neposrednim rukovođenjem, usljed čega gube svoju operativnu samostalnost koja ih je odlikovala tokom prethodnog perioda do uvođenja novog koncepta istrage u krivični postupak.

Iz navedenog jasno proizlazi da je odnos tužilaca i ovlaštenih službenih lica hijerarhijski, gdje je tužilac nadređeni organ koji rukovodi istragom, dok ovlaštena službena lica postupaju po njegovim nalozima. Taj odnos može da se kreće od neposrednog rukovođenja radom ovlaštenih službenih lica (neposredno rukovođenje uviđajem), ali je u praksi ipak zastupljeniji nadzor nad radom ovlaštenih službenih lica od strane tužioca, kao jedan kompromisniji i pasivniji pristup koji, s jedne strane, omogućava relativnu samostalnost (i kreativnost) u radu ovlaštenih službenih lica, dok, s druge strane, tužiocu omogućava da se fokusira na druge aktivnosti, uz istovremen nadzor nad postupcima i rezultatima rada ovlaštenih službenih lica. Jasno je da je ishod istrage u velikoj mjeri uslovljen odnosom policije i tužioca u istrazi, odnosno od njihove međusobne saradnje i koordinacije u najvećoj mjeri zavise rezultati istrage, odnosno kvalitet i količina prikupljenih dokaza.

Obavještavanje tužioca da je izvršeno krivično djelo smatra se momentom od kada tužilac ima nadzor nad radom ovlaštenih službenih lica. Rok obavještavanja tužioca zavisi od vrste krivičnog djela, odnosno zaprijećene kazne za konkretno krivično djelo za koje postoje osnovi sumnje da je izvršeno. Ukoliko se radi o krivičnom djelu za koje je zaprijećena kazna do 5 godina, taj rok je sedam dana, a za krivična djela gdje je zaprijećena kazna zatvora preko 5 godina, o osnovama sumnje tužilac se odmah mora obavjestiti, te se mjere i radnje na utvrđivanju relevantnih okolnosti krivičnog djela, kao i identifikovanje i pronalaženje izvršioca mora preduzimati pod njegovim nadzorom, odnosno po njegovim (najčešće usmenim) nalozima. Ovlaštena službena lica imaju ovlaštenje da preduzmu i mjere i radnje koje ne trpe odlaganje, odnosno iz razloga hitnosti (što je faktičko pitanje) mogu preduzeti i određene istražne radnje i prije obavještavanja tužioca, ali pod uslovima propisanim Zakonom o krivičnom postupku, kako bi rezultati preduzetih radnji imali validan dokazni karakter u eventualno pokrenutoj i istrazi i krivičnom postupku. Takođe, ukoliko tužilac, nakon obavještavanja o osnovama sumnje da je izvršeno krivično djelo, donese Naredbu o nesprovođenju istrage, ovlašteno službeno lice mora se povinovati nalogu tužioca, te obustaviti aktivnosti u vezi s krivičnim djelom konkretizovanim u naredbi (Miladinović & Amidžić, 2010: 596). Krivična funkcija policije Osnovni sadržaj krivične funkcije policije može se shvatiti kao sprečavanje i otkrivanje krivičnih djela i pronalaženje, hvatanje i privođenje nadležnim organima učinilaca krivičnih djela. Aktivnosti policije u krivičnom postupku regulisane su primarno Zakonom o krivičnom postupku, Zakonom o policijskim službenicima, Zakonom o unutrašnjim poslovima, kao i nizom podzakonskih akata.

Prema Zakonu o krivičnom postupku, ovlašćeno službeno lice može obavljati raznovrsne radnje u cilju ostvarenja cilja istrage. Osnov za to predstavljaju odredbe kojima se reguliše postupanje ovlašćenih službenih lica u otkrivanju krivičnih djela i njihovih učinilaca, odnosno utvrđuju mjere i radnje koje ovlašćeno službeno lice može preduzeti u cilju ispunjenja zadataka, kao i postupak kojeg se ovlašćeno službeno lice mora pridržavati kod primjene ovih mjera i radnji (Simović & Simović, 2011: 329).

Članovima 226 i 227 Zakona o krivičnom postupku RS, koji predstavljaju pravni okvir za djelatnost policije, regulisani su određeni zadaci policije, i to primarno na otkrivanju krivičnih djela i izvršioca, kao i na preduzimanju određenih radnji (pod nadzorom tužioca) u cilju ravjetljavanja krivičnog djela. U cilju pronalaska učinioca krivičnog djela, sprečavanja skrivanja ili bjekstva osumnjičenog, pronalaska tragova i predmeta koji mogu poslužiti kao dokazi, kao i prikupljanja potrebnih informacija, policija može prikupljati potrebne izjave od lica, izvršiti potreban pregled prevoznih sredstava, putnika i prtljaga; ograničiti kretanje na određenom prostoru za vrijeme potrebno da se obavi određena radnja; preduzeti potrebne mjere u vezi s utvrđivanjem identiteta lica i predmeta; raspisati potragu za licem i stvarima za kojima se traga; u prisustvu odgovornog lica pretražiti određene objekte i prostorije državnih organa, javnih preduzeća i ustanova i obaviti uvid u određenu njihovu dokumentaciju; preduzeti druge potrebne mjere i radnje, kao što su uviđaj i vještačenje, lišenje slobode, zadržavanje na licu mjesta, pretresanje, može izvršiti fotografisanje i uzimati otiske prstiju tih lica. U kriminalističkom smislu, navedene mjere i radnje predstavlja operativno‐ taktičke mjere i radnje i istražne radnje policije.

Da bi se jasnije i sadržajnije razumjela krivična funkcija policije, neophodno je ukazati na odnos između policije i tužioca u toku istrage, imajući u vidu da se krivična funkcija policije uglavnom realizuje u sklopu istrage koja je aktuelnim krivičnim zakonodavstvom u Republici Srpskoj i u BiH koncipirana kao ''tužilačka istraga''. Značajan broj mjera i radnji u ostvarivanju krivične funkcije policija ostvaruje, odnosno sprovodi po nalogu tužioca, pogotovo u fazi istrage, imajući u vidu da je tužilac ''menadžer istrage'' kojom on rukovodi na način za koji smatra da će mu omogućiti dolaženje do takvog kvaliteta i količine dokaza na osnovu kojih će moći podići optužnicu, a potom je i odbraniti u toku pokrenutog krivičnog postupka.

Prema zakonu, u sklopu tako koncipirane istrage, tužilac otkriva krivična djela i sprovodi i vrši istragu, odnosno tužilac ima pravo i dužnost da odmah po saznanju da je učinjeno krivično djelo preduzme potrebne mjere u cilju njegovog otkrivanja i sprovođenja istrage, pronalaženja osumnjičenog, rukovođenja i nadzora nad istragom, kao i upravljanje aktivnostima ovlašćenih službenih lica koji su vezani za pronalaženje osumnjičenog i prikupljanje izjava i dokaza. Istraga ne služi samo prikupljanju materijala za odluku o obustavi postupka ili podizanje optužnice, već i da, u slučaju podizanja optužnice i iznošenja stvari na glavni pretres, olakša glavni pretres prethodno sprovedenom istragom – tako što će prikupljati osnovni dokazni materijal, osloboditi glavni pretres suvišnog i nekorisnog materijala i blagovremeno provjeriti tvrđenja stranaka koja čine glavni pretres suvišnim i obezbijediti prisustvo optuženog u postupku. S obzirom na navedeno, tužioci se u toku istrage uglavnom oslanjaju na aktivnosti policije, bilo da je u pitanju prijava krivičnog djela, odnosno saznanje o osnovama sumnje da je izvršeno krivično djelo, bilo da je u pitanju aktivnost identifikovanja i pronalaženja osumnjičenih ili aktivnost nakon donošenja naredbe za sprovođenje istrage, a do podnošenja optužnice (Simović, 2009: 316).

Uloga ovlaštenih službenih lica u istražnom postupku ima određenih specifičnosti koje proizlaze iz činjenice da ovlaštena službena lica djeluju ne samo u istražnom postupku, na bazi postojanja osnova sumnje da je izvršeno krivično djelo, nego je njihov redovan rad uglavnom regulisan i drugim propisima, izuzev Zakona o krivičnom postupku RS, odnosno njihove djelatnosti nisu isključivo istražnog, nego su i operativnog karaktera. Aktivnosti ovlaštenih službenih lica operativnog karaktera predstavljaju redovne djelatnosti ovlaštenih službenih lica u okviru njihovih redovnih službenih dužnosti, prevencije, kontrole, obavještavanja, prikupljanja informacija. U okviru tog svog operativnog rada ovlaštena službena lica mogu prikupljati informacije od građana, ustanova i dr. i o tome sačinjavati službene zabilješke, operativne izvještaje, obavještajne izvještaje, podnositi prekršajne prijave, te sprovoditi određene upravne postupke. Međutim, taj operativni rad ovlaštenih službenih lica može rezultirati sticanjem saznanja o postojanju osnova sumnje da je izvršeno krivično djelo. Prema tome, ni u kom slučaju ne može se zanemariti važnost operativnog rada ovlaštenih službenih lica, koji u odnosu na istražni postupak ima karakter svojevrsnog pretkrivičnog postupka. Taj momenat kada u okviru svojih redovnih operativnih aktivnosti ovlašteno službeno lice stekne saznanje o postojanju osnova sumnje da je izvršeno krivično djelo predstavlja granični momenat od kojeg ovlaštena službena lica počinju djelovati shodno Zakonu o krivičnom postupku, odnosno to je momenat od kojeg Zakon o krivičnom postupku određuje dalje postupke i radnje ovlaštenih službenih lica (Grupa autora, 2006: 36).

Policijski službenici (ovlaštena službena lica) na osnovu Zakona o policijskim službenicima RS, Zakona o unutrašnjim poslovima RS, te na osnovnu niza drugih zakona, izuzev Zakona o krivičnom postupku, ima određena ovlaštenja koja se smatraju osnovnim policijskim aktivnostima, odnosno osnovom same policijske funkcije. Jasno je da se u okviru sprovođenja tih aktivnosti može doći do osnova sumnje da je izvršeno krivično djelo, eventualno i o izvršiocu. Sistematsko traganje za osnovama sumnje trajni je zadatak ovlaštenih službenih lica. Radi se, zapravo, o specifičnoj represivno‐preventivnoj djelatnosti. Iako se, u osnovi, radi o represivnoj djelatnosti, dijalektički gledano, ona istovremeno ima i značajn preventivnu funkciju, koju pojedini autori nazivaju ''prevencijom kroz represiju'' (Vodinelić, 1985: 289).

Pored Zakona o krivičnom postupku, određena ovlaštenja u vezi sa suzbijanjem kriminaliteta policiji propisuje i Zakon o policijskim službenicima RS. Zakonom o policijskim službenicima, između ostalog, regulišu se policijska ovlašćenja, osnovni principi u primjeni policijskih ovlašćenja, vrste policijskih ovlašćenja, dužnost i prava prilikom primjene, kao i disciplinska i materijalna odgovornost policijskih službenika. Konkretna policijska ovlašćenja predviđena ovim Zakonom su sljedeća: 1. davanje upozorenja i izdavanje naređenja, 2. legitimisanje, provjera i utvrđivanje identiteta lica i predmeta, 3. pozivanje lica i obavljanje razgovora, 4. privođenje lica, 5. potraga za licima i stvarima, 6. privremeno ograničenje slobode kretanja, 7. pregled lica, predmeta i prevoznih sredstava, 8. privremeno oduzimanje predmeta, 9. privremeno korišćenje tuđih prevoznih i komunikacijskih sredstava, 10. snimanje na javnim mjestima, 11. upotreba sile, 12. obrada ličnih podataka i vođenje evidencija, 13. zaprimanje prijava, 14. poligrafsko testiranje, 15. javno raspisivanje nagrade. Rezimirajući prethodno navedeno, evidentno je da ovlaštena službena lica imaju vlastita policijska ovlaštenja, ne ovlaštenja koja proizlaze iz Zakona o krivičnom postupku (iako se pojedina sadržinski neznatno ili gotovo nikako ne razlikuju), a koja im omogućavaju da dođu do indicija da je izvršeno krivično djelo, usljed čega su obavezna da o navedenom, odnosno o osnovama sumnje koje ukazuju da je izvršeno krivično djelo, obavijeste tužioca, a da potom djeluju pod njegovim nadzorom. Tek kada ovlaštena službena lica otkriju (pronađu) prve, u pravilu, inicijalne orijentacijsko – eliminacijske operativne indicije, angažuju se na otkrivačkoj djelatnosti (Modli, 1990: 32). Radi se o inicijalnim osnovama sumnje, čiji je zadatak pokretanje odgovarajućeg postupka koji podrazumijeva kriminalističku kontrolu i kriminalističku obradu (Simović, 2009: 316). U praksi, od stupanja na snagu Zakona o krivičnom postupku RS 2003. godine, stiče se utisak da ovaj način policijskog (operativnog) djelovanja gotovo u potpunosti izostaje, odnosno smatra se da tek prijavom krivičnog djela (od strane oštećenih, žrtava, svjedoka, ovlaštenih lica u određenim organima ili ustanovama, pravnih lica), te obavještavanjem tužioca (odmah ili u roku od sedam dana, u zavisnosti od konkretnog krivičnog djela), počinje krivična funkcija policije, što je, po mišljenju autora, pogrešno (Miladinović & Amidžić, 2010: 596).

Osvrt na određene operativno-taktičke mjere i radnje u vršenju krivične funkcije policije Kao što je već navedeno, ZKP‐om su propisane određene mjere, radnje i aktivnosti policije u krivičnom postupku ili čak i prije krivičnog postupka, a to su: prikupljanje potrebnih izjava od lica, pregled prevoznih sredstava, putnika i prtljaga; ograničenje kretanja na određenom prostoru za vrijeme potrebno da se obavi određena radnja; utvrđivanje identiteta lica i predmeta; raspisivanje potrage za licem i stvarima za kojima se traga; pretraživanje određenih objekata i prostorija državnih organa, javnih preduzeća i ustanova i uvid u određenu njihovu dokumentaciju; uviđaj i vještačenje, lišenje slobode, zadržavanje na licu mjesta, pretresanje, fotografisanje i daktiloskopiranje... Prikupljanje obavještenja je opšta operativno‐taktička radnja koja se realizuje u operativnom radu policije u toku krivičnog postupka ili čak i prije početka formalnog krivičnog postupka u cilju pribavljanja saznanja značajnih za sprečavanje i suzbijanje kriminaliteta, obavljanjem razgovora sa različitim kategorijama građana, uključujući i lica koja bi naknadno mogla steći i status osumnjičenih lica. Ova radnja se sastoji u planiranom, ciljanom, usmjeravanom i svrsishodnom razgovoru sa licima koja po određenim okolnostima, karakteristikama, sklonostima i drugim parametrima mogu da posjeduju informacije, saznanja i dokaze o potencijalnim (pripremanim ili dogovaranim) ili već izvršenim krivičnim djelima, izvršiocima i o drugim kriminalistički relevantnim pojavama, događajima, licima ili aktivnostima. Policijski službenici prikupljaju obavještenja po službenoj dužnosti ili po nalogu tužioca, ali mogu i samoinicijativno. Prikupljanje obavještenja se realizuje obavljanjem informativnih razgovora sa građanima, uključujući i potencijalne osumnjičene, odnosno lica za koja postoje indicije da bi mogla biti i izvršioci konkretnog ili sporednog krivičnog djela (krivičnog djela u vezi sa glavnim, primarnim krivičnim djelom, poput pomaganja, prikrivanja…). Informativni razgovor sa građanima predstavlja značaj‐ nu radnju prikupljanja obavještenja o krivičnom djelu i o mogućim učiniocima. Sadržina ove operativno‐taktičke radnje je u neformalnoj komunikaciji između policijskog službenika i lica za koga se pretpostavlja da može da pruži informacije u vezi sa razrješenjem određenog krivičnog događaja. S obzirom na to da se razgovor odvija u vanprocesnoj formi, njegov rezultat je iskaz, odnosno pribavljena informa‐ ciji ne može da posluži kao dokaz na sudu, ali može da predstavlja važnu orijentaci‐ ono‐eliminacionu indiciju (Simonović & Matijević, 2007: 184). Iz navedenog se može zaključiti da informativni razgovor, odnosno rezultat tog razgovora sa licem uslovljava i preduzimanje drugih operativno‐taktičkih mjera i radnji, a pogotovo određenih istražnih radnji, poput saslušanja svjedoka i ispitivanja osumnjičenog. Dok se obavljanjem informativnog razgovora sa licima prikupljaju obavještenja koja su neformalnog karaktera (ne mogu se koristiti kao dokaz u krivičnom postupku), uzimanje izjava od lica (saslušanjem svjedoka ili ispitivanjem osumnjičenog) predstavlja, u krivičnoprocesnom smislu, pravno formalizovanje prethodnih operativnih aktivnosti (obavljanja informativnog razgovora u cilju prikupljanja obavještenja). Uzimanje izjava od lica podrazumijeva preduzimanje određenih istražnih radanji, poput saslušanja svjedoka i ispitivanja osumnjičenog, usljed čega i rezultat ovih radnji, u formi zapisnika, predstavlja dokaz koji se može koristiti u krivičnom postupku.

Ograničenje slobode kretanja je naziv za aktivnost koja se sastoji od nekoliko mjera i radnji (zadržavanje na licu mjesta, blokada, racija, pregled lica...), a koja se sastoji u privremenom onemogućavanju slobode kretanja određenih lica na određenom prostoru ili ka određenom prostoru ili u određenom objektu, odnosno ka određenom objektu. Ograničenje slobode kretanja se najčešće odnosi na lica, ali se pod njim podrazumijeva i privremena zabrana kretanja licima koja upravljaju prevoznim sredstvima na određenom prostoru. Takođe, ova mjera se najčešće preduzima prema fiksnom, tačno određenom prostoru, ali može da se odnosi i na prethodno neutvrđen prostor, kao i na promjenjivi prostor (na primjer, u toku obezbjeđenja skupova u pokretu). S obzirom na to da se ovom aktivnošću ograničavaju osnovna ljudska prava i slobode (poput slobode kretanja, primarno, ali ne i jedino), razumljivo je da ona ima određena ograničenja prilikom primjene. Ta ograničenja se odnose na vrijeme trajanja ove aktivnosti (najduže do 6 sati), kao i na cilj i sadržaj ove aktivnosti (može se preduzimati samo kada je to neophodno za realizaciju određenih aktivnosti, poput obezbjeđenja lica mjesta, prikupljanja obavještenja, sprečavanja kriminaliteta, prikupljanja dokaza...). Ograničenje slobode kretanja se obično posmatra kroz blokadu i raciju, ali ovo nisu jedine aktivnosti koje se realizuju u okviru ograničenja slobode kretanja. Pored navedenog, pod ovom mjerom bi mogli podrazumijevati i obezbjeđenje lica mjesta i zadržavanje na licu mjesta, pregled određenih prostora ili objekata (npr: prilikom tzv. kontradiverzionog pregleda).

Kao specifičan oblik ispoljavanja ove mjere može se posmatrati i pregled i pretraživanje određenih objekata i prostorija državnih organa, javnih preduzeća i ustanova, kao i uvid u njihovu dokumentaciju. Bitno je naglasiti da se ova odredba, u skladu sa zakonom, odnosi isključivo na državne organe i javna preduzeća i ustanove, a ne na sva pravna lica. Isto tako, uvid u njihovu određenu dokumentaciju ne podrazumijeva izuzimanje te dokumentacije, ali ova radnja može biti preduslov za preduzimanje drugih istražnih radnji (uviđaj, pretresanje, privremeno oduzimanje predmeta), odnosno ovom radnjom, koja je operativnog karaktera, može se doći do relevantnih indicija u pogledu lokacije i predmeta koje treba tražiti i oduzeti, odnosno izuzeti kako bi se oni koristili kao dokaz u krivičnom postupku. Potražna djelatnost je karakteristična kriminalistička aktivnost policije u okviru koje se potraga za licima i stvarima posmatra kao njen jedan segment. Potražnu aktivnost policije kao posebnu kriminalističku aktivnost sadržinski ne treba poistovjećivati sa potragom za licima i predmetima za kojima se traga, kao policijskim ovlašćenjem. Pored različite normativne regulisanosti, potraga za licima i predmetima se odnosi na mjere i radnje koje se neposredno primjenjuju prema licima i predmetima za kojima se traga, usljed čega ova potraga predstavlja samo jedan segment mjera i radnji koje obuhvata potražna djelatnost. Takođe, potragu za

Dok u kriminalističkom smislu potražna djelatnost predstavlja posebnu aktivnost policije, potraga za licima i stvarima je klasično policijsko ovlašćenje koje se pokreće za licem čiji je nestanak prijavljen ili koje se traži u skladu sa zakonom. Potraga se oglašava objavom ili raspisom o traganju od strane nadležne organizacione jedinice MUP‐a RS. Prema Zakonu o policijskim službenicima, objava se raspisuje radi:

- utvrđivanja prebivališta ili boravišta lica u skladu sa posebnim zakonom, - utvrđivanja identiteta lica koje nije u stanju da pruži lične podatke ili utvrđivanja identiteta lica za koje se ne mogu utvrditi podaci, - pronalaska predmeta u vezi sa krivičnim djelom ili prekršajem u skladu sa posebnim propisima ili predmetima koji su pronađeni ili nestali i - oduzimanja predmeta ili isprava na osnovu odluke suda ili organa uprave. Raspis o traganju raspisuje se: - za nestalim licem, - za licem za koje postoji osnovana sumnja da je izvršilo krivično djelo za koje se goni po službenoj dužnosti, - za licem koje može dati obavještenja o krivičnom djelu ili učiniocu na zahtjev nadležnog organa ili ustanove koji je podnesen u skladu sa posebnim zakonom na zahtjev roditelja, odnosno staratelja lica odbjeglog od kuće, i - u drugim slučajevima u skladu sa posebnim propisima. Istražne radnje Uviđaj i rekonstrukcija Uviđaj, kao istražna radnja, predstavlja sistem radnji kojima se u skladu sa odredbama ZKP‐a opažaju, stručno obrađuju i u uviđajnoj dokumentaciji registruju predmeti, tragovi i druge okolnosti značajne za razjašnjenje krivičnog događaja. Uviđaj, pri tom, ne predstavlja prost zbir, već osmišljen sistem raznovrsnih, prvenstveno kriminalističkih radnji, koje članovi uviđajne ekipe preduzimaju saglasno pravilima kriminalističke taktike i tehnike, poštujući posebne zahtjeve kriminalističke metodike prilikom uviđaja povodom određenih krivičnih događaja. Primarni cilj uviđaja je otkrivanje i prikupljanje materijalnih dokaza ili indicija o postojanju i vrsti krivičnog djela koje mogu poslužiti pronalaženju i identifikaciji učinilaca djela ili o tome da se te činjenice razjasne ili da se utvrde tragovi i posljedice krivičnog djela ili provjeri istinitost drugih dokaza. Posredstvom ove radnje dokazivanja omogućava se otkrivanje, ispitivanje i procesna verifikacija materijalnih promjena nastalih izvršenjem krivičnog djela, s tim što pod materijalnim tragovima treba podrazumijevati sve materijalne promjene nastale krivičnim djelom, kao i one aspekte koji su trebali nastupiti krivičnim djelom (fingirano krivično djelo).

U Zakonu je uviđaj regulisan na taj način što je određeno da se uviđaj preduzima kada je za utvrđivanje neke važne činjenice u postupku potrebno neposredno opažanje. Kada je u pitanju subjekat vršenja uviđaja, u praksi se pojavljuju određeni problemi. Naime, zakonom je navedeno da ovlašćeno službeno lice može, izuzetno, nakon obavještavanja tužioca, izvršiti uviđaj i odrediti potrebna vještačenja, osim pregleda, obdukcije i ekshumacije leša, te se još precizira da, ukoliko je tužilac prisutan na licu mjesta u toku vršenja uviđaja od strane ovlašćenih službenih lica, može tražiti da ovlašćeno službeno lice izvrši određene radnje koje on smatra neophodnim. Međutim, u zakonu je takođe propisano da u slučaju postojanja osnova sumnje da je izvršeno krivično djelo za koje je zakonom propisana kazna zatvora do pet godina, ovlašćeno službeno lice je dužno obavijestiti tužioca o svim raspoloživim informacijama i istražnim radnjama koje je preduzelo najkasnije sedam dana od dana saznanja o postojanju osnova sumnje da je krivično djelo učinjeno, dok je kod krivičnih djela za koje je zaprijćena kazna zatvora preko pet godina zakonom propisano da se tužilac mora obavijestiti odmah i pod njegovim nadzorom preuzimati dalje mjere i radnje. U praksi su prisutna dva tumačenja ovih propisa, a koji se odnose na na to da li policija može preduzimati uviđaj kod krivičnih djela za koje je zaprijećena kazna zatvora do pet godina, ali da o tome prethodno ne obavijesti tužioca iz razloga hitnosti.123 Prema jednom tumačenju, koji je u policiji uglavnom zastupljen, ovlašćeno službeno lice može izvršiti uviđaj kod krivičnih djela za koje je zaprijećena kazna zatvora do pet godina, bez prethodnog obavještavanja tužioca, s tim što je dužan u roku od sedam dana obavijesti tužioca o svim preduzetim mjerama i radnjama. U zadnje vrijeme, suočeni sa sve većim pozivima, i tužioci sugerišu da se ne obavještavaju o uviđaju za ova krivična djela. Prema drugom tumačenju, koje je manje prisutno, ovklašćena službena lica uvijek moraju da obavijeste tužioca o preuzimanju uviđaja, te da tek potom preduzmu vršenje uviđaja.

Pored regulisanja uviđaja, Zakon određuje i rekonstrukciju. Naime, radi provjeravanja izvedenih dokaza ili utvrđivanja činjenica koje su od značaja za razjašnjenje stvari, organ koji vodi postupak može odrediti rekonstrukciju događaja, koja se vrši tako što se ponavljaju radnje ili situacije u uslovima pod kojima se prema izvedenim dokazima događaj odigrao. Ako su u iskazima pojedinih svjedoka ili osumnjičenih, odnosno optuženih radnje ili situacije različito prikazane, rekonstrukcija događaja će se, po pravilu, posebno izvršiti sa svakim od njih. U zakonu se navodi i određeno ograničenje preduzimanja rekonsturkcije, jer je precizirano da se rekonstrukcija ne smije vršiti na način kojim se vrijeđa javni red i moral ili se dovodi u opasnost život ili zdravlje ljudi. U praksi se rekonstrukcija vrši veoma rijetko.

Neophodno je navesti da je zakonom precizirano da se uviđaj i rekonstrukcija događaja vrše uz pomoć stručnog lica kriminalističko‐tehničke ili druge struke, koje će pomoći u pronalaženju, obezbjeđenju ili opisivanju tragova, izvršiti potrebna mjerenja i snimanja, sačiniti skicu i fotodokumentaciju ili prikupiti i druge podatke. Iz navedenog je vidljiv angažman kriminalističkog tehničara, ali je takođe vidljiv i opseg njegovog djelovanja i njegove aktivnosti prilikom vršenja uviđaja, što je veoma bitno i što se treba imati u vidu, kako se u praksi ne bi desile određene okolnosti koje uzorukuju nemogućnost korišćenja tragova kao dokaza prikupljenih na licu mjesta prilikom vršenja uviđaja.

Na uviđaj ili rekonstrukciju može se pozvati i vještak, ako bi njegovo prisustvo bilo od koristi za davanje nalaza i mišljenja, pto je osnova za preduzimanje situacionog vještačenja, ali i vještačenja na kojem je neophodno prisustvo vještaka radi bolje analize dokaznog materijala i konteksta same situacije i dokaza koji su predmet vještačenja. Tom prilikom, vještak može predložiti da se razjasne pojedine okolnosti.

Kriminalistički, odnosno istražni (sudski) eksperiment nisu propisani Zakonom o krivičnom postupku, niti su na bilo koji način pomenuti. Pretresanje i privremeno oduzimanje predmeta Pretresanje i privremeno oduzimanje predmeta su u zakonu određene kao dvije istražne radnje, ali su u praksi najčešće povezane, s tim što je razumljivo da svako pretresanje neće rezultirati i privremenim oduzimanjem pretresanja, a i privremeno oduzimanje predmeta se može realizovati i mimo pretresanja, odnosno kao samostalna istražna radnja.

Po opštoj definiciji, pretresanje je materijalno istraživanje nad licima ili stvarima u cilju pronalaženja tragova krivičnog djela ili predmeta važnih za krivični postupak (podrazumijevajući tu i leš) ili u cilju hvatanja osumnjičenog, odnosno optuženog. Objekat pretresanja mogu biti lica (pretresanje lica), stan i druge prostorije (pretresanje stana) ili pokretne stvari, odnosno prevozna sredstva (pretresanje vozila).

Pretresanje stana, ostalih prostorija i pokretnih stvari (vozila) može se odrediti samo onda ako ima dovoljno osnova za sumnju da će se pri pretresanju pronaći pretpostavljeni izvršilac krivičnog djela ili njegov saučesnik, otkriti tragovi krivičnog djela ili pronaći predmeti važni za krivični postupak.

U praksi, shodno normativnom regulisanju, moguće je nekoliko različitih situacija pretresanja, u zavisnosti od (ne)postojanja naredbe za pretresanje, koje uslovljavaju i drugačije procedure i sam postupak policijskih službenika koji preduzimaju pretresanje, i to: 1. pretresanje na osnovu pismene naredbe suda, 2. pretresanje na osnovu usmene naredbe suda, 3. pretresanje bez naredbe suda, 4. posebni slučajevi pretresanja.

Neophodno je i navesti da ovlaštena službena lica imaju posebno ovlašćenje za ulazak u tuđi stan i da, po potrebi, izvrše pretresanje stana ili drugih prostorija, bez sudske naredbe i bez svjedoka, i to u sljedećim taksativno navedenim slučajevima:

- ako držalac stana to želi, - ako neko zove u pomoć, - ako je potrebno uhvatiti izvršioca krivičnog djela koji je zatečen na djelu, - radi sigurnosti ljudi i imovine, - ako se u stanu ili drugoj prostoriji nalazi lice koja se odlukom suda treba pritvoriti, - ako je u pitanju lice koje se mora prinudno dovesti, - ako se u stanu ili drugoj prostoriji nalazi lice koje se tu sklonilo od gonjenja. Takođe, pretresanje lica bez sudske naredbe za pretresanje i bez prisustva svjedoka moguće je ako je ispunjen jedan od zakonom utvrđenih alternativnih uslova: - prilikom izvršavanja naredbe o dovođenju, - prilikom lišenja slobode lica, - ako postoji sumnja da to lice posjeduje vatreno ili hladno oružje, i - ako postoji sumnja da će lice sakriti, uništiti ili riješiti se predmeta koji od njega treba da se oduzmu kao dokaz u krivičnom postupku.

Privremeno oduzimanje predmeta, bilo da slijedi pretresanju, bilo da se preduzima samostalno (bez prethodnog pretresanja) jedna je od najčešćih radnji policije u toku istrage kojom se prikupljaju dokazi neophodni za vođenje krivičnog postupka. Privremeno oduzimanje predmeta najčešće slijedi nakon pretresanja, odnosno predstavlja logičko‐procesnu konstrukciju, imajući u vidu da je cilj pretresanja upravo pronalazak, a potom i privremeno oduzimanje predmeta. Pored navedenog, privremeno oduzimanje predmeta moguće je i da se realizuje bez prethodnog pretresanja, ukoliko to dozvoljava konkretna situacija, u skladu sa zakonskim propisima. Iako je cilj pretresanja i privremenog oduzimanja predmeta upravo pribavljanje određenih dokaza u vezi sa konkretnim slučajem, često pribavljeni predmeti nisu sami po sebi dokaz, već se na osnovu njih izvode dokazi. Stoga je jasno da se u potpunosti mora poštovati zakonska procedura i u vezi s pretresanjem i u vezi s privremenim oduzimanjem predmeta, kako bi dokazi izvedeni iz ovih radnji bili upotrebljivi na sudu (Miladinović, 2011: 424).

Figurativno rečeno, privremeno oduzimanje predmeta i imovine je pritvor prema imovini, odnosno svojevrsni oblik ograničavanja prava raspolaganja svojinom (Simović, 2009: 226). Privremeno oduzimanje predmeta se, najjednostavnije rečeno, sastoji u oduzimanju predmeta koji se mogu dovesti u vezu sa krivičnim djelom. Sadržinski posmatrano, pod privremenim oduzimanjem predmeta u krivičnom postupku podrazumijeva se oduzimanje predmeta: - koji potiču od izvršenja krivičnog djela (ukradene stvari), - koji su rezultat krivičnog djela (narkotici, falsifikati), - koji služe za vršenje krivičnih djela (provalnički alat), - koji su predmet krivičnog djela (ugovori, razna dokumentacija), - koji su sredstvo izvršenja krivičnog djela (vozilo), - koji su nosioci tragova krivičnog djela (računar, mobilni telefon), - koji mogu poslužiti kao dokaz u krivičnom postupku (odjeća za koju se pretpostavlja da sadrži tragove krvi)...

Pored Zakona o krivičnom postupku koji propisuje proceduru oduzimanja predmeta, kao i način izvođenja dokaza, Krivični zakon inkriminacijom konkretnih krivičnih djela navodi koji se predmeti moraju oduzeti (najčešće oni koji su rezultat krivičnog djela, odnosno koji su nastali izvršenjem krivičnog djela ili su poslužili za izvršenje krivičnog djela). Svi ovi predmeti (kao i imovina pribavljena vršenjem krivičnih djela) mogu da se oduzmu prije istrage, u istrazi, ali i u toku krivičnog postupka. Predmeti se mogu oduzeti od svih lica, bez obzira na to da li je u pitanju osumnjičeni, lica koja mogu odbiti svjedočenje ili nisu dužna svjedočiti, svjedoci ili lica koja nemaju nikakve veze sa osumnjičenim, odnosno uopšte ne poznaju osumnjičenog. Takođe, irelevantno je da li su lica koja posjeduju predmete koji se trebaju oduzeti vlasnici navedenih predmeta ili su samo korisnici ili su u posjedu navedenih predmeta.

Privremeno oduzimanje predmeta može da se vrši: - na osnovu naredbe za pretresanje lica, stana i drugih prostorija, - na osnovu naredbe za privremeno oduzimanje predmeta, - prilikom lišenja slobode lica, kao i u ostalim uslovima kada postoje zakonom propisani uslovi, a tada se pretresanje i oduzimanje predmeta vrši bez svjedoka i bez naredbe, - ukoliko ne postoji naredba o oduzimanju, a lice od kog se predmeti oduzimaju izričito se ne protivi oduzimanju predmeta, - kada ne postoji naredba o oduzimanju, a lice od koga se oduzmu predmeti protivi se oduzimanju, te se potom izda naknadna (retroaktivna) naredba o oduzimanju predmeta.

U vezi sa konkretnim osnovama za oduzimanje predmeta, ovlaštena službena lica relativno često posežu za zakonskim osnovama koji omogućavaju oduzimanje predmeta i bez naredbe suda i bez svjedoka, ali samo usljed hitnosti i ukoliko se lice od kojeg se predmeti oduzimaju tome izričito ne protivi. Slijedeći liniju manjeg otpora, ne zahtjevajući naredbu za oduzimanje predmeta, a često i ne obavještavajući tužioca, ovlaštena službena lica na ovaj način oduzimaju predmete, pogrešno smatrajući da su pronalaskom i obezbjeđivanjem tih predmeta obezbjedili i dokaz u krivičnom postupku. Praksa često demantuje mogućnost korištenja dokaza zasnovanih ili izvedenih iz ovako oduzetih premdeta, jer je jasno da nisu ispoštovani zakonom propisani uslovi.

Privremeno oduzimanje predmeta se ne zasniva samo na samom činu oduzimanja istih, već i na naknadnom (nakon oduzimanja) postupku sa istima. Svi oduzeti predmeti se moraju u zakonom propisanom roku dostaviti sudu, naravno, ukoliko sud ne odredi drugi način za njihovo obezbjeđivanje (deponovanje u službene prostorije policije). Ni jedan privremeno oduzet predmet se ne može zadržati u službenim prostorijama policije (naravno, ukoliko sud ne donese takvu odluku), već se svi moraju proslijediti sudu. Ovo je jedan od najčešćih propusta koji se pojavljuju u policijskom radu u vezi sa privremenim oduzimanjem predmeta. Drugi propust se ogleda u pogrešnoj praksi da pripadnici policije često, nakon oduzimanja predmeta, privremeno oduzete predmete samoinicijativno vraćaju oštećenima ili prijaviteljima krivičnog djela, bez postojanja sudske odluke o navedenom. Ova praksa je svakako pogrešna i mora se hitno eliminisati. Pored navedenog, neophodno je navesti i oduzimanje specifičnih predmeta, kao što je privremeno oduzimanje pisama, telegrama ili drugih pošiljki, privremeno oduzimanje bankarske i druge finansijske dokumentacije, privremeno oduzimanje radi obezbjeđenja, te privremeno oduzimanje (dostavljanje) listinga poruka i poziva (Miladinović, 2011: 426). Diferencijacija pretresanja i pregleda Od pretresanja treba razlikovati pregled. Osnovna razlika je u tome što su obim i granice istraživanja u toku pregleda prevoznih sredstava, putnika i prtljaga znatno uži nego kod pretresanja stana, prostorija i lica. Osim toga, za vršenje pregleda nije potrebna sudska naredba (Simović, 2009: 220). Kao ustaljeno mjerilo u sudskoj praksi se posmatra nedostupnost određenog dijela odjeće vanjskim oblicima opažanja koji spadaju u pregled. Nepravilno bi bilo mišljenje prema kojem se pregled i pretraga međusobno razlikuju po načinu djelovanja policijskog službenika, odnosno da opipavanje uvijek znači pregled. Prije toga je bitna okolnost radi li se o vanjskoj ili unutrašnjoj strani odjeće. Opipavanje vanjskih površina smatra se pregledom, a kako bi se razdvojilo od drugih radnji većeg zahvata, kao što su pojedini oblici mahaničkog odvajanja, odljepljivanja, rezanja i sličnih radnji koje spadaju u pretragu. Niti vanjska površina ne znači isključivo da se može sprovoditi pregled, jer zahvati mogu biti veći od samog opipavanja, kao što ni opipavanje ne znači da svaka površina koja se opipava spada u pregled (Karas, 2009: 540).

Kao što je već navedeno, pregled lica, objekata i vozila je opšta operativno‐ taktička mjera i radnja, predviđena ZKP‐om, ali i Zakonom o policijskim službenicima kao policijsko ovlašćenje. Svojstvena je prilikom vršenja granične kontrole, pozorno‐patrolne djelatnosti, te obezbjeđenja javnih skupova. Sama radnja se sastoji u vizuelnom pregledu lica, objekata i vozila u cilju uočavanja posjedovanja određenih ''sumnjivih'' predmeta. Pregled najčešće prethodi preduzimanju drugih operativno‐taktičkih mjera i radnji (npr.: legitimisanja, racije), kao i pojedinih istražnih radnji (npr.: pretresanje). Policijski službenik ovlašćen je da izvrši pregled lica, predmeta koje lice nosi sa sobom i prevoznog sredstva kada je to neophodno u sljedećim situacijama:

- radi pronalaženja predmeta koji nisu dozvoljeni u određenom prostoru (zatvoreni ili djelimičnio zatvoreni prostor na kojem se održava javni skup) ili objektu (objekat koji se posebno obezbjeđuje), - radi pronalaženja predmeta koji bi mogli biti iskorišteni za napad na drugo lice ili - radi pronalaženja predmeta koji se mogu iskoristiti za samopovređivanje. Pregled lica obuhvata i uvid u sadržaj odjeće i obuće lica. Pregled lica obavlja lice istog pola, izuzev u slučajevima kada je neophodan hitan pregled lica kako bi mu se oduzelo oružje ili drugi predmet kojim se može izvršiti napad na drugo lice ili samopovređivanje. Pregled prevoznog sredstva obuhvata pregled svih otvorenih i zatvorenih prostora prevoznog sredstva i predmeta koji se njime prevoze. Pregled predmeta koje lice nosi sa sobom obuhvata pregled predmeta koji su kod lica ili njegovoj neposrednoj blizini ili predmeta lica po čijem se nalogu i u čijoj se pratnji prevoze. Prilikom pregleda policijski službenik može koristiti tehnička pomagala i/ili službene pse. Policijski službenik ima pravo da, shodno Zakonu o policijskim službenicima RS, privremeno oduzima predmete u sljedeća dva slučaja: - kada je to neophodno radi zaštite javne bezbjednosti i - koja su u posjedu lica koje je lišeno slobode i koja taj predmet mogu upotrijebiti za samopovređivanje, napad na drugo lice ili bjekstvo.

Ako lice odbije dobrovoljno predati predmete, oduzimanje se izvršava prinudno. O oduzetim predmetima sačinjava se potvrda o privremenom oduzimanju predmeta koja treba da sadrži: pravni osnov za oduzimanje predmeta, karakteristike oduzetog predmeta koje ga razlikuje od ostalih predmeta (identifikacija i individualizacija predmeta), podatke o licu od kojeg je predmet oduzet, te ime i prezime, broj policijske značke i potpis policijskog službenika koji je izvršio radnju oduzimanja predmeta.

Kada, s obzirom na karakteristike predmeta, čuvanje privremeno oduzetih predmeta u prostorijama MUP‐a nije moguće ili je povezano sa znatnim poteškoćama, privremeno oduzeti predmeti mogu se odložiti ili smjestiti na odgovarajući način, dok nadležni organ ne donese odgovarajuću odluku. Ovo se odnosi samo na predmete koji su oduzeti u skladu sa Zakonom o policijskim službenicima RS, dok za predmete koji su oduzeti u skladu sa Zakonom o krivičnom postupku RS, naredbu o odlaganju, čuvanju, smještanju ili na drugi način depozitiranju predmeta donosi isključivo nadležni sud kojem se predmeti odmah po privremenom oduzimanju moraju dostaviti, zajedno sa spisom predmeta. Kada razlozi za privremeno oduzimanje predmeta prestanu da postoje, privremeno oduzeti predmet vraća se licu od kojeg je oduzet, ukoliko nije drugačije određeno zakonom ili odlukom nadležnog organa. I za navedeno važi da se na ovaj način vraćaju predmeti koji su oduzeti u skladu sa Zakonom o policijskim službenicima RS. Međutim, ukoliko su predmeti oduzeti u skladu sa Zakonom o krivičnom postupku RS, oni se prosljeđuju sudu i sud donosi odluku o njihovom daljem raspolaganju.

Iz navedenog je vidljivo da se pregled lica, predmeta i prevoznih sredstava u ovom smislu, kao policijsko ovlašćenje, sadržinski podudara sa kriminalističkom mjerom pregleda lica, predmeta i stvari koja je predviđena i odredbama Zakona o krivičnom postupku RS. Međutim, za razliku od Zakona o krivičnom postupku RS gdje je kao istražna radnja propisano pretresanje lica, prevoznih sredstava, stana i drugih prostorija, u Zakonu o policijskim službenicima RS ova mogućnost, kao policijsko ovlašćenje, nije predviđena. Usljed navedenog, ukoliko se prilikom pregleda uoče određeni predmeti koji se mogu oduzeti i koji bi mogli predstavljati dokaz u eventualno pokrenutom krivičnom postupku protiv navedenog ili protiv drugih lica, taj predmet se ne bi trebao oduzeti shodno Zakonu o policijskim službenicima RS, već samo u skladu sa Zakonom o krivičnom postupku RS. Naravno, policijski službenici imaju ovlašćenje za privremeno oduzimanje predmeta shodno Zakonu o policijskim službenicima RS, ali se onda ti predmeti ne mogu koristiti kao dokaz u krivičnom postupku, jer nisu oduzeti na način i u skladu sa odredbama Zakona o krivičnom postupku RS (Ivetić & Miladinović, 2013: 262).

Iz prethodno navedenog, jasno proizlazi razlika između privremenog oduzimanja predmeta kao istražne radnje (propisane Zakonom o krivičnom postupku) i privremenog oduzimanja predmeta kao policijskog ovlašćenja (propisanog Zakonom o policijskim službenicima). Pored različitog pravnog osnova, a u skladu sa tim i različite procedure za oduzimanje predmeta, osnovna razlika je u tome što se predmeti oduzeti shodno Zakonu o policijskim službenicima (znači, po ovom osnovu i shodno proceduri koju propisuje ovaj Zakon) ne mogu koristiti kao dokaz u eventualno naknadno pokrenutom krivičnom postupku. Saslušanje svjedoka Za saslušavanje svjedoka se može reći da je jedna od najčešćih, ako ne i najčešća istražna radnja koju policija sprovodi u okviru svoje krivične funkcije. Samo saslušanje svjedoka, kao istražna radnja, sastoji se u uzimanju izjave od svjedoka (oštećenih, prijavitelja, neposrednih očevidaca, posrednih očevidaca, svjedoka po čuvenju) o određenim okolnostima izvršenja krivičnog djela, izvršioca, kao i u vezi s drugim okolnostima neophodnim za uspješno vođenje krivičnog postupka protiv konkretnog lica za konkretno krivično djelo. Postupak saslušanja svjedoka se sastoji od pozivanja svjedoka, upoznavanja na koje okolnosti ili povodom čega daje izjavu, upozorenja da mora govoriti istinu, upozorenja da u određenim situacijama ne mora svjedočiti, odnosno da ne mora dati odgovor na pitanje koje bi ga izložilo krivičnom gonjenju, te od davanja same izjave.

Kada se zna osumnjičeni za konkretno krivično djelo, te ukoliko je svjedok u određenim rodbinskim odnosima sa istim (bračni ili vanbračni drug, roditelj ili dijete, usvojilac ili usvojenik), svjedok će se upozoriti da može (a ne mora) odbiti svjedočenje. Svjedočiti u krivičnom predmetu ne mogu, bez obzira na to što ista ponekad i žele da svjedoče, sledeća lica: - lica koja bi svojim iskazom povrijedila dužnost čuvanja državne, vojne ili službene tajne, dok ih nadležni organ ne oslobodi te dužnosti, - branilac osumnjičenog, odnosno optuženog u pogledu činjenica koje su mu postale poznate u svojstvu branioca, - lice koje bi svojim iskazom povrijedilo dužnost čuvanja profesionalne tajne (vjerski službenik, odnosno ispovjednik, novinar u svrhu zaštite izvora informacija, advokat, bilježnik, ljekar i dr.), osim ako je oslobođeno te dužnosti posebnim propisom ili izjavom lica u čiju je korist ustanovljeno čuvanje tajne, - maloljetno lice koje s obzirom na uzrast i duševnu razvijenost nije sposobno shvatiti značaj prava da ne mora svjedočiti.

Svjedok se upozora da mora govoriti istinu i samo istinu, te da lažno svjedočenje predstavlja krivično djelo. Zatim se svjedok upoznaje sa razlogom pozivanja, odnosno sa činjeničnim opisom krivičnog djela usled kojeg treba dati izjavu. Nakon toga, svjedok daje izjavu. Izjava od svjedoka treba da bude detaljna, opširna, jasna, postepena... Svjedok, po pravilu, treba da daje izjavu povodom onog što je vidio, a izuzetno povodom onog i šta je čuo. Ukoliko svjedok navodi ono što je čuo, a što je od važnosti za krivično djelo, obavezno će se u izjavi navesti i izvor od kog je to čuo, te će se, po mogućnosti, i od tog lica uzeti izjava (da bi se potkrijepili ili negirali navodi ovog svjedoka).

Prepoznavanje Prepoznavanje je faktička radnja, koja po svojoj sadržini predstavlja poseban vid saslušanja svjedoka. Od običnog saslušanja se razlikuje po tome što se u toku njegovog sprovođenja svjedoku predočavaju određeni objekti, kako bi se utvrdilo da li ih prepoznaje ili ne (Aleksić & Milovanović, 1991: 138). Dakle, prepoznavanje se sastoji u okazivanju lica ili predmeta svjedoku ili okrivljenom, na način propisan u zakonu, sa ciljem da se utvrdi istovjetnost tih lica ili predmeta sa ranije viđenim ili da se provjere dati iskazi (Grubač, 2006: 230). Prepoznavanje je istražna radnja koju vrši svjedok utvrđivanjem istovjetnosti, odnosno sličnosti jednog lica ili jednog predmeta od više ponuđenih sa licem, odnosno predmetom koje je prije vidio. Usljed toga, može se reći da postoje dvije vrste prepoznavanja, prepoznavanje lica (uključujući i ovdje prepoznavanje lica preko fotografija) i prepoznavanje stvari (predmeta), mada je način realizacije sličan. Ovome treba dodati da u kriminalističkoj praksi postoji još i prepoznavanje leševa, kao i prepoznavanje (ili ''pokaz'') mjesta krivičnog djela.

Prepoznavanje može da se vrši samo ukoliko je svjedok u prethodnom periodu (uglavnom tokom krivičnog djela ili neposredno prije ili poslije izvršenja krivičnog djela) vidio izvršioca i može da ga opiše ili ga je već opisao. Razumljivo je da ovaj opis lica, odnosno izvršioca mora da bude što detaljniji, pogotovo u pogledu visine, težine, konstitucije, oblika i izgleda glave i slično.

Prepoznavanje je istražna radnja koju vrši svjedok utvrđivanjem istovjetnosti, odnosno sličnosti jednog lica ili jednog predmeta od više ponuđenih sa licem, odnosno predmetom koje je prije vidio. Postupak prepoznavanja podrazumijeva obezbjeđivanje relevantnih subjekata prepoznavanju, pripremanje prepoznavanja, realizacija prepoznavanja i sačinjavanje Zapisnika o prepoznavanju. Postoji nekoliko specifičnosti koje se tiču prepoznavanja.

Jedna od specifičnosti tiče se prepoznavanja lica kada je svjedok naveo i detaljan opis odjeće izvršioca, a osumnjičeni prilikom lišenja slobode, odnosno prilikom prepoznavanja na sebi ima istu odjeću. U tom slučaju, neophodno je obezbjediti istu ili približno istu odjeću za sva druga lica ili (ako to nije moguće) sa osumnjičenog skinuti njegovu odjeću, te mu dati drugu odjeću, a odjeću osumnjičenog posebno prepoznavati, kao da se vrši prepoznavanje predmeta. Naravno, ovo samo u slučaju ukoliko svjedok prepoznaje izvršioca, a ne njegovu odjeću, odnosno ne njega na osnovu odjeće.

Kada je u pitanju prepoznavanje predmeta, postupak je sličan kao i kod prepoznavanja lica, s tim što se u ovom slučaju poreda više predmeta iste vrste (auto CD uređaji, mobilni telefoni istih modela, pištolji, puške, odjeća), nakon čega svjedok ukazuje i prstom pokazuje na predmet koji je prepoznao. Neophodno je napomenuti da nema potrebe da se predmeti koji imaju serijski broj ili sličnu individualnu karakteristiku, prepoznavaju, ukoliko je i oštećeni naveo serijski broj prilikom prijave krivičnog djela (npr: kod imovinskih krivičnih djela).

Što se tiče subjekta koji vrši prepoznavanje, zakon predviđa samo mogućnost da svjedok može vršiti prepoznavanje, i to kako osumnjičenog, tako i drugih svjedoka (mada je u praksi prepoznavanje svjedoka rijetko i nepraktično). Iz ovog proizlazi zaključak da osumnjičeni ne može prepoznavati druge osumnjičene, odnosno saosumnjičene, pa i kada se isti znaju ili ne poznaju međusobno. Takođe, osumnjičeni ne može prepoznavati ni svjedoke.

Specifičnost je i prepoznavanje osumnjičenog preko fotografija, a što je novijim izmjenama zakona propisano. Naime, ZKP predviđa da svjedok osumnjičenog može prepoznavati i preko fotografija, ali samo izuzetno. U tom slučaju, svjedoku koji vrši prepoznavanje daje se na uvid nekoliko fotografija, među kojima je i fotografija osumnjičenog lica. Prethodno se u Zapisnik o prepoznavanju precizira koje su fotografije pokazane svjedoku, odakle su iste fotografije, kada su navedena lica fotografisana i slično. Takođe, svjedok, kao i kod ''pravog'' prepoznavanja, treba da prethodno opiše izvršioca. Postupak nakon prepoznavanja (ukoliko svjedok prepozna osumnjičenog) isti je kao i kod drugih vrsta prepoznavanja, s tim što se fotografija osumnjičenog koja je prikazana svjedoku dostavlja uz Zapisnik o prepoznavanju, odnosno čini njen sastavni dio.

Na kraju prepoznavanja, sačinjava se Zapisnik o prepoznavanju. Ispitivanje osumnjičenog Osumnjičeni je lice za koje postoje indicije (osnovi sumnje) da je izvršilac konkretnog krivičnog djela, bilo da je to osnovno krivično djelo (krađa, teška krađa, oštećenje tuđe stvari), bilo da je sporedno krivično djelo, odnosno krivično djelo koje se nadovezuje na osnovno krivično djelo (prikrivanje, pomaganje). Ispitivanje osumnjičenog se sastoji u uzimanju izjave od osumnjičenog na okolnosti krivičnog djela, odnosno na način izvršenja krivičnog djela, motive i razloge izvršenja, ponašanje nakon izvršenja, eventualne pripremne radnje, umišljaj ili nehat izvršioca i saučesništvo. Iz ovog proizlazi da izjava od osumnjičenog ne obuhvata samo način izvršenja krivičnog djela (što se u praksi najčešće podrazumijeva pod izjavom, pa se i izjava odnosi samo na način izvršenja, što je pogrešno, odnosno nepotpuno), već i na druge kvalitativne i kvantitativne aspekte i krivičnog djela i ponašanja izvršioca.

Osnovno pravilo prilikom ispitivanja osumnjičenog je da se ono realizuje kada je sadržaj, kvalitet i kvantitet prikupljenih saznanja, indicija i dokaza takav da se osnovano može zaključiti da je konkretno lice izvršilac krivičnog djela. To, praktično, podrazumijeva da se ispitivanje osumnjičenog sprovodi na kraju operativnog rada policije, odnosno kada se prikupe svi ili gotovo svi dokazi, kako bi lice koje ispituje osumnjičenog u najvećoj mogućoj mjeri i bez izjave osumnjičenog moglo da pretpostavi kako je djelo izvršeno, motiv izvršenja, ponašanje nakon izvršenja djela i slično. Ovo je bitno i stoga da izvršilac, ukoliko bi uvidio da OSL ne raspolaže sa dovoljno saznanja i informacija o samom djelu, ne bi mogao da laže, odnosno može da laže, ali bi brzo i efikasno bio uhvaćen u laži, što bi mu se trebalo predočiti. Rezimirajući ovo, zaključak je da ispitivanje osumnjičenog treba da bude zadnja radnja u prikupljanju dokaza na rasvjetljavanju krivičnog djela, odnosno da ista prethodi pisanju i prosleđivanju Izvještaja o krivičnom djelu i izvršiocu.

Postupak ispitivanja osumnjičenog podrazumijeva obezbjeđenje osumnjičenog u službenim prostorijama, utvrđivanje identiteta, upoznavanje sa njegovim pravima, sumnjičenje za konkretno krivično djelo, davanje izjave i potpisivanje izjave.

U praksi je prisutno shvatanje da se svaki osumnjičeni, pogotovo za ''teža'' krivična djela, mora lišiti slobode da bi se od istog uzela izjava u svojstvu osumnjičenog. Naravno, navedeno je pogrešno. Od osumnjičenog se može uzeti izjava i kada isti, po pozivu (pismenom ili putem telefona) dođe u službene prostorije, bez lišavanja slobode i bez obzira na to o kom krivičnom djelu se radi. Naravno, ovo je moguće u onim praktičnim situacijama kada je konkretna krivična situacija dovoljno razjašnjena i kada su prikupljeni dokazi, a ne postoji bojazan da će osumnjičeni, nakon pozivanja, uništiti tragove ili dokaze, da će uticati na eventualne svjedoke ili saizvršioce, da će pobjeći i slično. Ukoliko postoji ova bojazan, naravno da će se osumnjičeni lišiti slobode. Takođe, i ukoliko postoje drugi (pritvorski) osnovi, osumnjičeni će se lišiti slobode. Što se tiče same izjave osumnjičenog, nije od značaja da li je isti lišen slobode ili ne prije uzimanja izjave, već je samo potrebno da se osumnjičeni, ukoliko je lišen slobode, upozori na prava lica lišenog slobode i da se to upozorenje, kao i njegov potpis, nađe u zapisniku o uzimanju izjave od osumnjičenog. Zaključna razmatranja Iako policija nije samostalna u preduzimanju istažnih radnji i prikupljanjeu dokaza, a pogotovo ne u procjeni relevantnosti dokaza, to nikako ne znači da policija treba da relativizira, a pogotovo ne da pasivizira vlastitu operativnost na planu suzbijanja kriminaliteta. Bez obzira na to što je tužilac ''menadžer istrage'' koji rukovodi istragom, a u okviru toga i subjektima istrage (među kojima je i policija), policija navedeno ne može da koristi kao alibi za vlastitu pasivizaciju i neoperativnost, pogotovo ne prije formalnog početka krivičnog postupka, s obzirom na to da je policija, pored prikupljanja dokaza kao jednog segmenta krivične funkcije policije, ovlašćena i na niz drugih aktivnosti koje su inkorporirane u krivičnu funkciju policije (sprečavanje krivičnih djela, odnosno prevencija krivičnih djela, otkrivanje krivičnih djela i njihovih izvršilaca...). Iako se čini da svojevrsna naredbodavna funkcija tužioca u istrazi koju ima prema policiji umnogome ili čak i presudno eliminiše samostalnost u radu policije, te njenu operativnost i proaktivnost, usljed čega su ova dva segmenta dijametralno suprotstavljena, to nije tako.

U dosadašnjoj (desetogodišnjoj) praksi postupanja policije shodno aktuelnom krivičnoprocesnom zakonodavstvu u Republici Srpskoj i u BiH, stiče se utisak da to nije tako. Sa jedne strane, aktivnosti policije su pasivizirane do formalnog početka istrage ili formalnog akta od strane tužioca, čime se kriminalističko‐heuristička aktivnost policije gubi. Međutim, i nakon toga se pojavljuju mnogobrojni problemi, kako u odnosima između tužioca i policije (gdje je glavna zamjerka tužiocima da treba shvate vlastitu ulogu u ovoj fazi postupka mnogo aktivnije, te da se shodno tome i aktivnije uključe u neposredni nadzor, odnosno rukovođenje istragom), tako i prilikom preduzimanja konkretnih istražnih radnji. Ukoliko se imaju u vidu posljedice primjene doktrine ''plodova otrovne voćke'', ne može da se ne stekne utisak da policija ni na planu silogističke kriminalistike ne daje besprijekorne rezultate.

U istrazi, a pogotovo tokom vođenja krivičnog postupka na glavnom pretresu procesni problemi u vezi zakonitosti pribavljanja dokaza najviše se pojavljuju upravo kod materijalnih tragova i dokaza pribavljenih pretresanjem.

Zakonitost pribavljenih dokaza neophodnih za vođenje i okončanje krivičnog postupka treba da se najviše potencira prilikom privremenog oduzimanja predmeta, s obzirom na to da je dosadašnja praksa pokazala da su kod primjene ove istražne radnje najveći propusti policije. Ovo je i logično ukoliko se ima u vidu učestalost ove radnje u istrazi i tokom krivičnog postupka, zatim brojnost dokaza koji se na ovaj način prikupljaju, odnosno do kojih se dolazi na ovaj način, ne zapostavljajući ni činjenicu da je pretresanje, a potom i privremeno oduzimanje predmeta, često i radnja kojom se prikuplja ''materijal'' za druge radnje u toku krivičnog postupka (vještačenje, prepoznavanje). Usljed toga, shodno pravilama ''ploda otrovne voćke'', ukoliko bi se predmeti pribavljeni nezakonitim pretresanjem ili nezakonitim privremenim oduzimanjem, bez obzira na kasnije pravilno i zakonito izvedene druge radnje (vještačenje, prepoznavanje), jasno je da se navedeno ne bi moglo koristiti u toku krivičnog postupka, odnosno da bi presuda zasnovana na tim i takvim dokazima ''pala''. Shodno tome, potrebno je da se usaglasi i ujednači praksa postupanja ovlaštenih službenih lica prilikom privremenog oduzimanja predmeta, pogotovo zato što ovlaštena službena lica najčešće i preduzimaju ovu radnju neposredno i bez prisustva tužioca, usljed čega se i gubi mogućnost blagovremenog saniranja eventualno konstatovanih nepravilnosti.

Aleksandar Miladinović LITERATURA 1. Aleksić, Živojin & Milovanović, Zoran. 1991. Kriminalistika. Beograd: Pravni fakultet. 2. Vodinelić, Vladimir. 1985. Kriminalistika – otkrivanje i dokazivanje, Skoplje: Fakultet bezbjednosti. 3. Grubač, Momčilo. 2004. Krivično procesno pravo, Uvod i procesni subjekti, Beograd: Službeni glasnik Republike Srbije. 4. Ivetić, Stevo & Miladinović, Aleksandar. 2013. Javna bezbjednost. Banja Luka: Visoka škola unutrašnjih poslova. 5. Karas, Željko. 2009. Pregled i pretraga osobe, Zagreb: MUP Hrvatske. 6. Miladinović, Aleksandar, 2010. Praktično postupanje ovlaštenih službenih lica prilikom pretresanja. Časopis MUP-a RS: Bezbjednost – Policija – Građani, godina IV, broj 3‐4, str. 483‐499. 7. Miladinović, Aleksandar, 2011. Praktično postupanje ovlaštenih službenih lica prilikom privremenog oduzimanja predmeta. Časopis MUP-a RS: Bezbjednost – Policija – Građani, godina VII, broj 3‐4, str. 423‐435. 8. Miladinović, Aleksandar & Amidžić, Goran. 2010. Praktični aspekti saradnje tužilaca i ovlaštenih službenih lica u istrazi, u: Matijević, Mile (ur.). Međunarodna i nacionalna saradnja i koordinacija u suprotstavljanju kriminalitetu, Banja Luka: Internacionalna asocijacija kriminalista. 9. Miladinović, Aleksandar & Sikimić, Nataša. 2013. Propusti policije prilikom prikupljanja dokaza u istrazi, u: Matijević, Mile (ur.). Kriminalistički i krivičnoprocesni aspekti dokaza i dokazivanja, Sarajevo: Internacionalna asocijacija kriminalista. 10. Modli, Duško. 1990. Organi unutrašnjih poslova i primjena člana 154 ZKP, Zagreb: Ministarstvo unutrašnjih poslova SR Hrvatske.

11. Simović, Miodrag. 2009. Krivičnoprocesno pravo. Banja Luka: Fakultet za bezbjednost i zaštitu.

12. Simović, Miodrag & Simović, Vladimir, 2011. Krivično procesno pravo, Banja Luka: Internacionalna asocijacija kriminalista.

13. Simonović, Branislav & Matijević, Mile. 2007. Kriminalistika taktika. Banja Luka: Internacionalna asocijacija kriminalista.

14. Grupa autora. 2006. Krivična oblast – istražni postupak. Sarajevo: Visoko sudsko i tužilačko vijeće BiH.